Kürt kültürü ve dili, Kürt dengbêjleri sayesinde gelişmiş, büyümüş ve kök salmıştır. Kürt dengbêjlerinin varlığı, Kürtlerin dili, kültürü ve hatta yazılmayan tarihi için çok değerli bir mirastır. Kendi tarihlerini yeterince yazmayan Kürtler, dengbêjleri sayesinde bir çok tarihi olayı bugün en küçük ayrıntısına kadar biliyorlar. Dengbêjlik diyince de, Kürtlerin bütün bölgelerinde çokça sevilen ve tanınan Şakıro ilk akla gelen isimlerden biridir. Peki Şakıro (resmi ismi ile Şakir Deniz) kimdir?
Şakıro, Bedihê Mir Mıhê’nin oğludur. Dedesi Mir Mıhê, 1918 yılına kadar Erivan’da yaşayan köklü bir Kürt aşireti olan Redki aşiretine mensuptur. 1915 yılındaki olaylardan sonra Osmanlı, İran ve farklı bölgelerdeki Ermeniler yoğun olarak Erivan çevresine göç ederler. Dışarıdan gelen Ermeniler, geldikleri bölgelerde yaşadıklarından dolayı, intikamlarını Erivan yerlileri olan Müslüman Kürtlerden almak amacı ile, her gece bir kaç köyü basıp, birçok katliama imza atarlar (şuan Serhad'da 317 köyde yaşayan her Redki ailesinin böyle bir hikayesi mutlaka var). Şakıro’nun mensubu olduğu Redki aşireti de bu bölgenin yerlisi olan bir aşirettir. Ancak, 1918 yılında artık Ermenilerin saldırı ve baskılarına dayanamayıp, Aras nehrinin batısına göç etme kararı alırlar. Benim dedelerim Varankso köyünden, Şakıro’nun dedesi Mir Mıhê ise, Qerka köyünden Aras nehrinin batısına göç ederler. İki köyde Elegez dağına yakın köylerdir.
Aşiretimiz olan Redki, Zilan (Zilli) aşiretler konfederasyonuna bağlı olduğundan, Şakıro’nun babası Bedih amca, Bedihê Zilli ismi ile tanınmıştır. Bizler Aras nehrinin batısına, yani Iğdır çevresine göç ettikten sonra, Şakıro’nun dedesi Mir Mıhê Ağrı Eleşkirt’in Toprakkale (Kela Elajgırê) köyüne, benim dedelerim ise Iğdır Mıllo (Kerimbeyli) köyüne yerleşirler.
Dedelerimle aynı köyden gelen bir başka dengbêjde, yakın akrabamız olan dengbêj Reso’nun babası Welo’dur. Iğdır'a göç ettikten sonra, onlar da bir müddet bizimle Mıllo’da kalıp, sonrasındaki yıllarda Karaçoban ve Muş köylerine göç ederler. Ancak, aşiretimiz Redki’nin bir kabilesinin bir ismi Bekıra (Mala Bekirê Heci Cıbir) olduğundan, Reso’nun ailesi bunu Bekiran aşireti ile bir sanıp, kendilerini Bekiran aşireti olarak tanıtmaktadır. Ama esasında ikisi birbirleri ile alakası olmayan iki aşirettir. Biri Erivan kökenli, diğeri Şengal kökenlidir. Aşiret konusunu fazla uzatmadan, Şakıro’nun hayatını anlatmaya devam edelim;
Şakıro, Redki aşiretinin Erivan göçünden 13 yıl sonra, yani 1931 yılında Toprakkale köyünde dünyaya gelir (kimlikte 1936). Bir müddet sonra oradan büyük dengbêj Evdalê Zeynıkê’nin de köyü olan Tutak’ın Cemalverdi köyüne göç ederler. Burada Evdalê Zeynıkê’yi görmüş olan meşhur dengbêj, Bedihê Kor (Bedihê Çevşuşe)da yaşadığından, Şakıro kendisinden çok etkilenir. Küçük yaşlardan, 18, 19 yaşına kadar Cemalverdi köyünde yaşayan Şakıro, Bedihê Kor’dan dengbêjlik hakkında çok şey öğrenir. Daha sonrasında ise bir çok Kürt bölgesini gezip, bir çok dengbêj ile tanışıp, yavaş yavaş isminden söz ettirmeye başlar. Tanındıkça dönemin meşhur dengbêjleri ile de tanışıp, onlarla gezer. Bunlar; Mıstefayê Çiftbori, Feqiyê Qızqapanê, Kazoyê Garısya, Ferzê, Evselamê Koşkê ve Şakıro için çok büyük önemi olan Reso.
Dengbêj Reso, Şakıro ile aynı aşiretten olduğu ve ikisi de Erivan muhaciri olduğundan, Şakıro için önemli bir şahsiyettir. Yıllarca Reso ile birlikte köy köy, bölge bölge gezer. Ata yurtlarından sürülmenin acısından mı, yoksa genetik bir özellikmidir bilinmez ama, Redki aşiretinden çok büyük dengbêjler çıkmıştır. Şakıro ve Reso, sadece sesleri bu güne ulaştığı için bilinenlerdir, Mıhemedê Mirzo ve niceleri ise sesleri günümüze ulaşmadığı için maalesef bilinmemekteler. Kendisi de dengbêj olan bir amcam, yeğenimiz olan Ahmedê Hêlıksan’dan bahsedince şöyle demişti: “Kürdistan dengbêjlerinde, en çok ün yapanlar hep Redkidir. Ya Redkidir, yada Redkilerin kanı vardır.”
Şakıro’nun babası Bedihê Zilli, Ağrı Direnişi yıllarında isyana katıldığı gerekçesiyle idam edilmek için Adana’ya götürülür. Ancak suçsuzluğu kanıtlandığı için idamdan vazgeçilir ama, ailenin tamamı Adana’ya sürgün edilir. Daha sonrasındaki yıllarda aile Ağrı, Muş ve Erzurum’a dağılır. Sonrasında ise çoğunluk İzmir’e göç eder. Ailenin bir kısmı ise, bulundukları şehirlerden Aydın ve İstanbul’a göç eder.
Dengbêj Şakıro, 1996 yılında, ardında yüzlerce kaset, binlerce kılam ve büyük bir ün bırakarak, İzmir’de hayata gözlerini yumdu.
Şuan Serhad illerinde 300 küsur köyde yaşayan Redki aşireti, 100den fazla köyde yaşayan Bıruki aşireti, Moti, Celali, Azizi, Şemski ve Banoki aşiretlerinin bir kısmı, Dılxêri, Kurdki ve Mılli aşiretleri, Erivan ve çevresinden sürülen Kürt aşiretleridir. 1890 yılına kadar Kürt nüfusu Erivan çevresinde Ermeni nüfusundan daha fazlaydı; 1852 yılında Petersburg'da yayınlanan “İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armiyanskoy Oblasti v Epohu yego Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperii (Ermeni Vilayetinin Rusya İmparatorluğu İle Birleştirilmesi Devrinin Tarihi Eseri)” adlı eserinde, bölgenin nüfusu ortaya konulmuştur. İ. Şopen'e göre; Ermeni Vilayeti'nde 752 köy bulunmaktadır. Onlardan 521'i Erivan bölgesinde, 179'u Nahçivan'da, 52'si ise Ordubad bölgesindedir. Savaş sonucunda vilayetin arazisinde 359 köy (Erivan bölgesinde 310 köy , Nahçıvan bölgesinde 42 köy, Ordubad bölgesinde 6 köy) tahrip olmuş ve ahalisi doğma yerlerinden ayrı düşmüştü. Yani tahrip edilen 359 köy ilave edildiğinde Ermeni Vilayeti'nde 1111 köy bulunmakta idi. İ.Şopen'in hesaplarına göre; hanlıklar işgal edilmeden önce Erivan Vilayeti'nin arazisinde tahminen (17.000 hane Erivan, 4600 hane Nahçıvan ve 2130 hane Ordubad Bölgelerinde olmak üzere, toplam 23.730 hane ahali yaşamakta idi. Her hanenin ortalama 5 kişiden ibaret olduğu nazara alınarak, bu arazide 118.650 kişi yaşadığı belirtilmiştir. Bu listelerde, Ermeni Vilayeti'nde 81.749 Müslüman (ağırlıklı olarak yukarıda isimleri verilen Kürt aşiretleri) ve 25.131 Ermeni bulunduğu kayda alınmıştır.
Yazıya son vermeden önce, Şakıro’nun Erivan’daki köyü Qerka hakkında dedemin dilinden bir şeyler söylemek istiyorum: “Eskiden kendi aşiretlerini yöneten ailelere, Kürtler arasında Qerka (Qerki) denilirdi. Heseni, Bıruki ve Redki aşiretlerin de Qerka’lar vardı. Aşiretimiz Redki’nin Qerk’leri Iğdır Hıdırlı ve Erivan'ın Qerka köyünde yaşarlardı. Qerka köyünde Şemdin Ağa (Şakıro'nun büyük dedesi), Hıdırlı'da Ozmin Ağa yaşardı. Şakıro’nun dedesinin köyüne, gundê Qerka (Qerkilerin köyü) denilirdi. Zamanla köyün ismi de Qerka oldu. Erivandaki köyümüz şimdi ne durumdadır bilmiyorum ama, Hıdırlı’da şimdi Giski aşireti yaşar. Ağrı Direnişinde Redkiler köyden çıkınca, Giskiler yerleşti. Ama o köydeki mezarlarımız hala sağlamdır. Qerkilerimizin mezarları, kral mezarları gibidir. Bazı mezar taşları iki metredir. Mezarlık, Hıdırlı'dan Ağrı Dağına doğru giderken, yol üstündedir.”
Son olarak yazıyı sizlerle paylaşma fırsatı veren Bajarê Agıri sitesine teşekkür ederim.
Şakıro, Redki aşiretinin Erivan göçünden 13 yıl sonra, yani 1931 yılında Toprakkale köyünde dünyaya gelir (kimlikte 1936). Bir müddet sonra oradan büyük dengbêj Evdalê Zeynıkê’nin de köyü olan Tutak’ın Cemalverdi köyüne göç ederler. Burada Evdalê Zeynıkê’yi görmüş olan meşhur dengbêj, Bedihê Kor (Bedihê Çevşuşe)da yaşadığından, Şakıro kendisinden çok etkilenir. Küçük yaşlardan, 18, 19 yaşına kadar Cemalverdi köyünde yaşayan Şakıro, Bedihê Kor’dan dengbêjlik hakkında çok şey öğrenir. Daha sonrasında ise bir çok Kürt bölgesini gezip, bir çok dengbêj ile tanışıp, yavaş yavaş isminden söz ettirmeye başlar. Tanındıkça dönemin meşhur dengbêjleri ile de tanışıp, onlarla gezer. Bunlar; Mıstefayê Çiftbori, Feqiyê Qızqapanê, Kazoyê Garısya, Ferzê, Evselamê Koşkê ve Şakıro için çok büyük önemi olan Reso.
Dengbêj Reso, Şakıro ile aynı aşiretten olduğu ve ikisi de Erivan muhaciri olduğundan, Şakıro için önemli bir şahsiyettir. Yıllarca Reso ile birlikte köy köy, bölge bölge gezer. Ata yurtlarından sürülmenin acısından mı, yoksa genetik bir özellikmidir bilinmez ama, Redki aşiretinden çok büyük dengbêjler çıkmıştır. Şakıro ve Reso, sadece sesleri bu güne ulaştığı için bilinenlerdir, Mıhemedê Mirzo ve niceleri ise sesleri günümüze ulaşmadığı için maalesef bilinmemekteler. Kendisi de dengbêj olan bir amcam, yeğenimiz olan Ahmedê Hêlıksan’dan bahsedince şöyle demişti: “Kürdistan dengbêjlerinde, en çok ün yapanlar hep Redkidir. Ya Redkidir, yada Redkilerin kanı vardır.”
Şakıro’nun babası Bedihê Zilli, Ağrı Direnişi yıllarında isyana katıldığı gerekçesiyle idam edilmek için Adana’ya götürülür. Ancak suçsuzluğu kanıtlandığı için idamdan vazgeçilir ama, ailenin tamamı Adana’ya sürgün edilir. Daha sonrasındaki yıllarda aile Ağrı, Muş ve Erzurum’a dağılır. Sonrasında ise çoğunluk İzmir’e göç eder. Ailenin bir kısmı ise, bulundukları şehirlerden Aydın ve İstanbul’a göç eder.
Dengbêj Şakıro, 1996 yılında, ardında yüzlerce kaset, binlerce kılam ve büyük bir ün bırakarak, İzmir’de hayata gözlerini yumdu.
Şuan Serhad illerinde 300 küsur köyde yaşayan Redki aşireti, 100den fazla köyde yaşayan Bıruki aşireti, Moti, Celali, Azizi, Şemski ve Banoki aşiretlerinin bir kısmı, Dılxêri, Kurdki ve Mılli aşiretleri, Erivan ve çevresinden sürülen Kürt aşiretleridir. 1890 yılına kadar Kürt nüfusu Erivan çevresinde Ermeni nüfusundan daha fazlaydı; 1852 yılında Petersburg'da yayınlanan “İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armiyanskoy Oblasti v Epohu yego Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperii (Ermeni Vilayetinin Rusya İmparatorluğu İle Birleştirilmesi Devrinin Tarihi Eseri)” adlı eserinde, bölgenin nüfusu ortaya konulmuştur. İ. Şopen'e göre; Ermeni Vilayeti'nde 752 köy bulunmaktadır. Onlardan 521'i Erivan bölgesinde, 179'u Nahçivan'da, 52'si ise Ordubad bölgesindedir. Savaş sonucunda vilayetin arazisinde 359 köy (Erivan bölgesinde 310 köy , Nahçıvan bölgesinde 42 köy, Ordubad bölgesinde 6 köy) tahrip olmuş ve ahalisi doğma yerlerinden ayrı düşmüştü. Yani tahrip edilen 359 köy ilave edildiğinde Ermeni Vilayeti'nde 1111 köy bulunmakta idi. İ.Şopen'in hesaplarına göre; hanlıklar işgal edilmeden önce Erivan Vilayeti'nin arazisinde tahminen (17.000 hane Erivan, 4600 hane Nahçıvan ve 2130 hane Ordubad Bölgelerinde olmak üzere, toplam 23.730 hane ahali yaşamakta idi. Her hanenin ortalama 5 kişiden ibaret olduğu nazara alınarak, bu arazide 118.650 kişi yaşadığı belirtilmiştir. Bu listelerde, Ermeni Vilayeti'nde 81.749 Müslüman (ağırlıklı olarak yukarıda isimleri verilen Kürt aşiretleri) ve 25.131 Ermeni bulunduğu kayda alınmıştır.
Yazıya son vermeden önce, Şakıro’nun Erivan’daki köyü Qerka hakkında dedemin dilinden bir şeyler söylemek istiyorum: “Eskiden kendi aşiretlerini yöneten ailelere, Kürtler arasında Qerka (Qerki) denilirdi. Heseni, Bıruki ve Redki aşiretlerin de Qerka’lar vardı. Aşiretimiz Redki’nin Qerk’leri Iğdır Hıdırlı ve Erivan'ın Qerka köyünde yaşarlardı. Qerka köyünde Şemdin Ağa (Şakıro'nun büyük dedesi), Hıdırlı'da Ozmin Ağa yaşardı. Şakıro’nun dedesinin köyüne, gundê Qerka (Qerkilerin köyü) denilirdi. Zamanla köyün ismi de Qerka oldu. Erivandaki köyümüz şimdi ne durumdadır bilmiyorum ama, Hıdırlı’da şimdi Giski aşireti yaşar. Ağrı Direnişinde Redkiler köyden çıkınca, Giskiler yerleşti. Ama o köydeki mezarlarımız hala sağlamdır. Qerkilerimizin mezarları, kral mezarları gibidir. Bazı mezar taşları iki metredir. Mezarlık, Hıdırlı'dan Ağrı Dağına doğru giderken, yol üstündedir.”
Son olarak yazıyı sizlerle paylaşma fırsatı veren Bajarê Agıri sitesine teşekkür ederim.
Hesenê Zilli / Iğdır
Eleşkirt bağlı Qirka Qerka diye bir köy var Erivandan gelmişler büyük dedelerinin ismi şemdin ağa köyü kendileri kurmuş acaba bahsettiğiniz revandaki Qerka köyü onlarınmı ???
YanıtlaSil