Ağrı şehir merkezinin tarihteki isimleri

Günümüzde Kürtler arasında, Ağrı dışında Agıri denilir. Kürt hareketi tarafından kazanılan belediyeler döneminde de Agıri ismi kullanılmıştır. Mesela Ağrı'da servis kartlarının ismi Agıri Kart'tır. Günümüzde Karakilise ve Karaköse isimlerinden bozma olan Qereks ve Qerekose ismi de kullanılır. Peki tarihi olarak Ağrı'nın ismi nedir? Gelin buna bir göz atalım.

Ağrı, 1578 yılına kadar zaman zaman Osmanlı'nın, zaman zaman da İran'ın hakimiyeti altında kaldı. İran'ın elinden alındığı 1578 yılından, 1585 yılına kadar Van Eyaletine bağlıydı. 1585'ten 1603 yılına kadar Revan Eyaletine bağlıydı. 1603 yılında Osmanlı Revan'ı kaybedince, 1604 yılında tekrar Van Eyaletine bağlandı. 17-18. yy. bazen Van, bazen de Erzurum eyaletine bağlandı. 18. yy dan cumhuriyet dönemine kadar Erzurum eyaletine bağlı kaldı.

Ağrı tarih boyunca sıralamaya göre şu isimleri almıştır: Çolereş, Şorbılax, Şelme, Karakilise, Karaköse ve Ağrı (Agıri).

Çolereş, Eski hamamın olduğu yer, yani Transit Mahallesinin bulunduğu konumdur. 

Bahçelievler Mahallesinin bulunduğu alt kısımlarının adı Şelme idi. Şelme, eski Osmanlı nüfus kayıtlarında Şelve olarak da yazılmıştır. 16. yy'da, Dördüncü Murad döneminde 17 hanelik bir yerleşim yeri olarak Şelve ismi ile kayıt edilmiş.

Ağrı'da Kürtler ile birlikte Ermeniler de yaşardı ama Ermenilerin yazdığı kadar çok değillerdi. Agop isimli bir Ermeni, 1790 yılında şimdiki Bahçelievler Karakoluna yakın bir yerde han yapıp, oraya yerleşmiş. Daha sonraki yıllarda Kütüphanenin arkasında bir Ermeni kütüphanesi inşa edilmiş. Osmanlı'nın son dönemlerinde ise Kütüphane ile Selçuk İlkokulunun arasındaki bölgeye bazı Karapapaklar getirilip yerleştirildi.

1829 yılında Çolereş isimli nahiye kuruluyor. 1878 yılına kadarki süreçte Çolereş, Şelve ve Şorbılax (Şorbulak) isimleri kullanılıyor. Son yıllara kadar eski hal meydanının bulunduğu, sonradan belediye işhanının yapıldığı alanın arkasındaki küçük sokağa, Şorbılax denilirdi. Eski Hal Binası (Şimdiki Belediye İşhanı) civarındaki tuzlu suyu olan çeşmeden dolayı şehre bir dönem Şırbılax (Şorbulak) ismi verilmiş. 

1878 yılında bu günki idari isim karşılığıyla ilçe yapılıp, ismi Karakilise olarak değiştiriliyor.

Pirebadi aşiretinin Bekıri kolundan olan Erat, Erincik, Atmaca vs ailelerde devlet tarafından bölgeye iskan ediliyor. Ruslar Kars'ı alınca da Kars'da ikamet eden kimilerine göre Heyderi aşiretinden olup Terekemeleşen kimilerine göre ise Terekeme oldukları söylenen Hatunoğulları ailesi Kars'da getirilip, Gomık ve Demızxan köylerine iskan ediliyor. Hatunoğulları ailesi büyükleri de Çolereş ismini teyit ediyorlar.

Aynı dönemlerde Sipki aşiretinden Heci Usıv Paşa, Osmanlı desteği ile Êzdi dinine mensup olan Sipkilere baskı uygulayıp onları Kars'a göçe zorlayınca, devlet Terekeme ve Karapapakları boşalan Êzdi Kürtlerin köylerine iskân eder. Êzdi Kürtlerin Tutak'dan göçü, döneminde tanıklarından Heciyê Cındi'nin Hewari isimli kitabında ve Erebê Şemo'nun Şıvanê Kurmanca ve Jiyana Bextewar isimli kitaplarında ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır.

Ağrı şehrinin ismi 1878'den 1917 yılına kadar Karakilise olarak kalır. 1917 yılında Kazım Karabekir, Karaköse olarak bu ismi değiştirir.

Cumhuriyetin kurulduğu 1923 yılına kadar Beyazıd ile beraber Erzurum Vilayetine bağlıydılar. Cumhuriyet Kurulduktan sonra il- ilçe sistemi getirilince, Iğdır ve Tuzluca'da ilçeleri yapılarak, şuan harabe olan eski Beyazıd il yapıldı. 1926 yılında Ağrı isyanı başlayınca, dönemin valisi dağ başında olan Beyazıd'da duramayacağını belirterek, Karaköse yani bugün ki Ağrı'ya yerleşti. 1927 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile vilayet merkezi Karaköse’ye alınınca Vali Ziya Tekeli Karaköse’ye, Karaköse Kaymakamı Yusuf Ziya Bey de Bayazıt’a atandı. 1934 yılında Iğdır ve Tuzluca (Qulp) buradan alınarak Kars’a bağlandı. 1934 yılına kadar Ağrı'ya Beyazıd Vilayeti denildi. Sonra Yukarı Beyazıd, şehrin yedi kilometre aşağısındaki ovaya taşınınca, yeni kurulan yere halk Vazgal adını verdi. Vazgal'ın ismi 1935'de resmi olarak Doğubayazıt yapıldı.

Beyazıd vilayetinin merkezi olan Karaköse'nin ismi ise 1938'de Ağrı yapıldı.

Ağrı'nın ilçeleri

1919 yılında Deşta Intabê (Intab ovası) de bulunan Dutax, Tutak ismi ile ilçe yapılır. Dutax, Kürtçede iki mahalle anlamına gelir. 1936'da Malazgirt İlçesinin Sultanmut (Doğansu), Ahlat İlçesinin Aktepe (Sarısu) ve Erciş İlçesinin Dedeli Bucaklarının birleştirilmesiyle Panos merkezine Patnos ilçesi kuruldu. 1936 yılına kadar Toprakale (Kela Elajgırê) köyünde bulunan Eleşkirt ilçesi, 1936 yılında Zêdka köyüne taşınarak, buranın adı Eleşkirt yapıldı. Elajgır, Zêdka köyünden Ağrı şehir merkezine kadar olan ovanın Kürtler arasındaki adıdır. 1954 yılında Diyadin ilçesine bağlı bir köy olan Avakevıra Jêrê (Aşağı Avakevır) isimli köy Taşlıçay ismi ile, 1958 yılında Hewaran isimli nahiye Hamur ismi ile ilçe yapıldı.

Ağrı'nın eski mahalle isimleri

Son olarak Ağrı şehir merkezinde günümüzde 18 mahallesi var. Tarihi isimler taşıyan mahalleler şunlardır; Teyare (günümüzde K. Karabekir), Kıbo yada Gıbo (günümüzde Sıtkiye), Bitlis (sonra Devrim sonra Gazi), Şako (günümüzde Fırat), Cumki (günümüzde Kurtuluş), Xana Almastê (günümüzde Hürriyet), Kaniya Şor ve Kaniya Leglegê (günümüzde Leylekpınar), Kêço (günümüzde M.Akif Ersoy) ve Devrim (günümüzde Gazi) mahallesi.  Mahalleler haricinde birde Kellê Ezdo (Yezdo) isimli bir tepe var. Etbalık Kurumunun arkasında, üzerinde kocaman bayrağın olduğu tepeye eski Ağrılılar Kellê Ezdo derdi (Türkçe anlamı Ezdo rampası). Oraya Ziyaret ve Nurillik de denilirdi. Hem Kürtler hem Ermeniler oraya gider, oradaki ağaçlara ipler bağlar, dileklerde bulunurlardı. Burada birçok su kaynağı bulunur, bu kaynaklardan çıkan sular küçük göller meydana getirirdi. Ermeniler en derin göle yılda bir defa haç atar, gençleri haçı sudan çıkartırdı.

Gıbo mahallesine Eraslan ailesinin dedesi Gıbo'dan dolayı bu isim verilmiş. Teyyare mahallesi, Naci Gökçe Lisesinin bulunduğu alana eskiden tayyareler inerdi. Lisenin bahçesi ikibinli yıllarda çöktü ve altından bir tünel çıktı. Devlet acele ile üstünü kapatıp, üzerine halı saha yaptı. Bir tünelinde daha önceki yıllarda kütüphanenin arkasında bulunup, üstünün kapatıldığı söyleniyor. Tayyare mahallesinin en lüks evi Redkanlı Lolo Rıza'nın iki katlı eviydi. 1956 yılında Adnan Menderes Tayyare ile buraya indi. 1960 yılına kadar tayyareler buraya inerdi. 

Ağrı vilayet merkezi olunca Beyazıd ve Kağızman'dan bazı tüccar aileleler devlet tarafından, bazıları da kendi rızalarıyla Ağrı'ya göç ettiler. Bu aileler şunlardır:

Beyazıd'dan gelenler; Elçi, Baydar, Toker, Bakiler, Önay, Dumlu, Çakan, Tanrıverdi, Aydemir.

Kağızman'dan gelenler; Altın, Sarı, Aras, Urcan, Cücü, İzci, Günay vs. Kağızmanlılar genelde Teyyare mahallesine yerleştiğinden, mahallenin adı bir dönem Kağızman Mahallesi olmuş.

Ondan sonra Revan muhaciri olan Redkan Kürtleri de 1930 yılında Ağrı şehir merkezine yerleşmeye başladılar. Kütüphane arkası, Yüzüncüyıl parkı civarına yerleşip, Eski Van Caddesinde dükkanlar satın aldılar. Redkanlılar içerisinde de genelde Kazlı (Qazi) köylüler Eski Van Caddesinin ilk esnafları olduklarından, günümüzde de halk arasında bu caddeye Cedda Qazi (Kazlı Caddesi) denilir.

Ağrı şehrinden Ağrı Dağının görünümü.

Beşinci Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay  Tayyare ile Tayyare Mahallesindeki havaalanında, 1965.66.

Erzurum vilayetinin sınırları.

Tayyare mahallesinde Pilot Naci Gökçe'nin adının verildiği lise.

Kellê Ezdo.

 

1941-42 Ağrı şehir merkezi görüntüleri.