Kürtler Arasında Zil ve Mil Ayrımı: Sanılanın Aksine Bir Tarih

Değerli okuyucular Kürt toplumunda yaygın bir inanış olan “Bütün Kürt aşiretleri ya Zil’dir ya Mil” söylemi, sanıldığı gibi tüm Kürtleri kapsayan bir gerçeklik değildir.

Bu ayrım, yalnızca Türkiye Kürtleri arasında görülmüş bir olgudur. Irak, İran, Suriye ve Afganistan vs Kürtlerinde böyle bir isimlendirme veya ayrım mevcut değildir; onlar kendilerine Zilli ya da Mılli demez ve bu iki gruptan geldiklerini iddia etmezler.


​Osmanlı Döneminde Zil ve Mil Birlikleri

​Osmanlı döneminde Kürtler arasında bir tür birlik arayışı ortaya çıkmıştır. Bu birlik, iki büyük aşiretin öncülüğünde şekillenmiştir:


​1: Redki (Zilan/Zilli) → Zil birliğinin öncüsü.
​2: Mılli (Mil) → Mil birliğinin öncüsü.


​Bu iki aşiretin etrafında oluşan konfederasyonlara katılan aşiretler zamanla “Zilan” veya “Milan” olarak anılmıştır. Ancak bu birliklere katılmayan birçok aşiret de vardı. Örneğin, Van-Ağrı sınırındaki bazı aşiretler, “Hepimiz Hz. Adem’den geldik” diyerek kendilerine Ademi ismini vermişlerdir.


Eski Kürt tarihinde, Zilan ve Milan Konfederasyonları yoktur. Zilan ve Milan aşiretleri vardır.


​Kürt tarihi ile ilgili çok önemli bir kitap olan Şerefname'de, Zilan ve Milan konfederasyonu diye bir şey yoktur. Redkan (Zilan) aşiretinin bağlı olduğu Silêmani Kürt Beyliği'nden bahsederken, Redkan (Zilan) aşiretinden bir konfederasyon olarak değil, bir aşiret olarak bahseder. Ve şu sekiz akraba aşiretin Silêmani Kürt Beyliği'ni kurduğunu söyler; Berazi, Zilan, Bojiyan, Bêski, Dılxêri, Banoki, Zikziyan ve Hewêdi aşireti.

Yukarıda Şerefname örneğinde görüldüğü üzere, Dılxêri, Bêski, Banoki, Berazi vb. aşiretler, kadim Şerefname’de Zilan aşireti ile kardeş aşiretler olarak anılmaktadır. Ancak Zilan Aşiretler Konfederasyonu kurulduktan sonra, bu aşiretlerin tamamının bu birliğin çatısı altında yer aldığı görülmektedir.


Bu duruma Gelturan örneği de eklenebilir. Gelturan aşireti, Silvan’dan Serhad bölgesine göç ettikten ve Zilan birliği teşekkül edildikten sonra bu birliğe katılmıştır. Fakat 1500’lü yıllara ait Diyarbakır tahrir defterlerinde Zilan ve Gelturan adlarının birbirinden ayrı kaydedilmiş olması, o dönemde henüz Zilan birliğinin oluşmadığını göstermektedir. Ayrıca her iki aşiretin de Diyarbakır kökenli olması ve aynı göç güzergâhlarını paylaşmaları, aralarında muhtemel bir akrabalık bağına işaret etmektedir. Buradan çıkarılabilecek sonuç şudur: Her aşiret, soy bağı açısından kendisine daha yakın bulduğu aşiretin kurduğu birliklere katılmıştır.

Kürt tarihi boyunca bu tür birlik arayışları hep olmuştur. 

​1970’lerden sonra Ağrı Patnos’ta, seçimlere ortak adayla girip seçimi kazanmak isteyen dört aşiret, Zil ve Mil’e benzer bir birlik kurar. Dört aşiret bir araya geldikleri için kendilerine Çarbavî (dört baba) ismini verirler.

Bazen de bazı Kürt aşiretleri, çeşitli yönetimler tarafından bir araya getirilip onlara bir isim verilmiştir. Örnek olarak Celali aşiretinin ortaya çıkışı gösterilebilir.


​Iğdırlı araştırmacı yazar Mücahit Özden Hun, “Celali Aşireti Konfederasyonu” başlıklı yazısında, 1514 yılında Yavuz Sultan Selim’in, Ağrı’dan Hakkâri’ye kadar olan sınıra çeşitli Sünni Kürt aşiret ve kabilelerini sınırı korumaları için yerleştirdiğini, bunlara da “Celali” isminin verildiğini aktarır. Hun ayrıca Osmanlıcada “Celali” kelimesinin anlamının kızgın, asi, isyan eden olduğunu da belirtir.


​Zil ve Mil’in Merkezi


​Mılli aşiretinin merkezi: Urfa ve çevresi.

​Redkan (Zilan) aşiretinin merkezi: Serhad ve Erivan sınırları.

​Bu durum bize şunu gösterir: Herkes bulunduğu bölgeye göre birliğe katılmıştır.

Bunun bir kanıtı da şudur:
​

Urfa’da yaşayan Cemaldiniler, Mılan konfederasyonuna katılmıştır.
​Serhad’da yaşayan Cemaldiniler ise Zilan konfederasyonuna katılmıştır.


​Zil ve Mil İsimlendirmesinin Gerçek Kullanımı


​Gerçek hayatta durum biraz farklıdır.
​Milan çatısı altındaki aşiretler kendilerine “Mılli” demezler; yalnızca Mılli aşiretinin kendi mensupları bu ismi kullanır.

​Aynı şekilde Zilan çatısı altındaki aşiretler de kendilerine “Zilli” demezler; yalnızca Redkiler kendilerine bu ismi verir.


​Bu tespitin somut örnekleri vardır:

​Büyük Kürt yazar Mela Mahmudê Bazidî, kitabında Guli Cewer Ağa’nın amcası Çongdeve Hüseyin Ağa’ya “Huseyin Axayê Zilli” diye hitap eder.

​Rojavalı yazar Seydayê Tirêj de aynı şekilde “Huseyin Axayê Zilli” ifadesini kullanır.

​Büyük Kürt ozanı Evdalê Zeynikê, “Ey Mîr” isimli kılamında, Redkan aşiretinin kadim liderleri Hüseyin Ağa ve Guli Cewer Ağa’dan bahsederken “Zîllî” ifadesini kullanır.

​Meşhur Redkanlı dengbêj Şakiro’nun babasına, Ağrılılar “Bedîhê Zîllî” derler.

​Yine 1970 yılında devlet tarafından hazırlanan Aşiretler Raporu'nda, Ağrı’daki tüm Redkan köyleri Zilan aşireti olarak kaydedilmiştir. 

Osmanlı arşivlerinde de Redkan isminin yanında sürekli Zilan adı da geçmektedir.


​Sonuç


​Dolayısıyla “Bütün Kürtler ya Zil’dir ya Mil” anlayışı doğru değildir. Bu ayrım yalnızca Osmanlı döneminde Türkiye Kürtleri arasında ortaya çıkmış bir birlik modelidir. Irak, İran, Suriye ve Afganistan Kürtlerinde bu isimlendirme hiç bilinmez.

Zil ve Mil, tüm Kürtleri kapsayan bir kimlik değil, belli aşiretlerin öncülüğünde oluşan iki konfederatif birliktir.

​Halk arasında şu anlayış hâkimdir:

​“Zil’in başı Redki’dir, Mil’in başı Keleş Abdi’dir. Zor Temir Paşa ve İbrahim Paşa’ya kadar olan silsiledir. Yani Milliler Millidir. Mil’in başı Milli aşireti, Zil’in başı Zilli aşiretidir.”


​Dengbêj Keremê Kor’un, Zilan ve Milan’a bağlı aşiretleri anlattığı bir kaydı internette bulunabilir. Bu kayıtta Zilan’a bağlı aşiretler sayılırken, liderlerinin Redkanlı Eleşref Bey ailesi olduğu özellikle belirtilir.
​Bu söz ve dengbêjlerin kayıtları, halk hafızasında Zil ve Mil’in kökenlerini kimin temsil ettiği konusunda güçlü bir inancı yansıtmaktadır.

Sonuç olarak, Zil ve Mil ayrımı tüm Kürtleri kapsayan bir gerçeklik değil; tarih boyunca belirli aşiretlerin öncülüğünde ortaya çıkan, bölgesel ve sosyal bağlamla şekillenen bir birlik modelidir.

Ali Alagöz

Kaynakça:

1. Web Kaynağı:

Hun Academy. (t.y.). Celali Aşireti Konfederasyonu. Erişim adresi: https://hunacademy.com/celali-asireti-konfederasyonu/

2. Müzik Kaynağı:

Evdalê Zeynikê, Ey Mîr.

3. Kitap:

Yarkın, G. (Ed.). (2020). Kürt Çalışmaları Bahar Akademisi 1. İsmail Beşikci Vakfı Yayınları. ISBN: 978-605-9073-41-7.

4. Eser:

Beyazidi, M. (1860). Cami'iyê Risaleyan û Hikâyetan (Çirok ve Kürt kültürü'nün yazıldığı eser). Avesta Yayınları. ISBN: 978-605-5071-07-2.

5. Video:

Keremê Kor. Zil ve Mil Aşiretleri - Anlatan Dengbêj Keremê Kor. YouTube. Erişim adresi: https://youtu.be/5xBbIBSra78

6. Eser:

Beyazidi, M. (1860). Cami'iyê Risaleyan û Hikâyetan (Çirok ve Kürt kültürü'nün yazıldığı eser). Avesta Yayınları. ISBN: 978-605-5071-07-2.

7. Eser:

Tîrêj, S. (1990). Serpêhatiyên Kurdan. Peywend Yayınları. ISBN: 978-605-5071-08-9.

8. Kitap:

Kolektif. (2014). Aşiretler Raporu. Kaynak Yayınları. ISBN: 978-975-343-220-7.