Sürmeli Mehmed Paşa ve Redkan Aşireti

Sürekli birçok kişi Sürmeli Mehmed Paşa'nın kadim bir Kürt aşireti olan Redki aşiretinden olduğunu söyler ama, bu doğru değildir. Sürmeli Mehmet Paşa, Redki aşiretinden değil. Redki aşiretinin yeğenidir.

Sürmeli Mehmed Paşa'nın babası Abdülhamid Paşa, İshak Paşa'nın oğlu Abdullah'ın oğludur. Sürmeli Mehmed Paşa'nın babası Abdülhamid Paşa, Redki aşiretinin damadıdır. Yani Sürmeli Mehmed Paşa, Redki aşiretinin yeğenidir. Sürmeli Mehmed Paşa'nın soyu, şu soy isimleri almıştır; Sürmeli, Özmen ve Sarayhanoğlu. Ailenin Kürt Bêski aşiretinden olduğu en eski Osmanlı arşivlerinde de geçer. 1635 yılında Revan Seferi’ne katılan Kâtib Çelebi, Cihannüma adlı eserinde Bayezid Kalesi’ni şu şekilde tasvir etmektedir:

“Kal‘a-i Bayezid Kotur şimalinde bir kal‘a ve livadır ve serhad-ı Acemdir iki kal‘a dahi buna tabidir biri Diyadin kal‘ası ve biri Hamur kal‘ası bu livayı Behlül Bey ocaklık tarikiyle zabt ider bunlar dahi tevaif-i Ekraddan (Kürt) Besyan (Bêski) aşiretinden gâyet şeci‘ taifelerdir Kızılbaşlar bunlardan gâyet havf iderlerdi Bayezid ovasından Nehr-i Murad geçer ve yere batar ve dört saatlik mesafeden tekrar çıkar oradan akar gider bu livaya Ağrı dağı nazırdır ve burada ibtida-i sahra-i Çaldıran vâkidir”.*

Sürmeli Mehmed Paşa'nın annesinin babası, Redki aşiretinin Erivan'daki beyi Guli Cewer Ağa'nın Kars, Çemçê bölgesinde yaşamış olan amcası Hüseyin Ağa Çongdeve'dir. Sürmeli Mehmed Paşa'nın dengbêji Evdalê Zeynıkê, Sürmeli Mehmed Paşa'nın oğlu Evla Beg (Mirê Zırav) için yaptığı bir kılamda, Guli Cewer Ağa ve Hüseyin Ağa'dan bahseder.**

Peki Sürmeli Mehmed Paşa ailesi hangi aşirettendir?

Bu aile, sürekli Türk tarihçiler tarafından Çıldır Beylerine, dolayısıyla Türklere bağlanılır. Ama, bu kesinlikle doğru değildir. Aile, Kürtlerin kadim aşiretlerinden biri olan Bêski (Bêsiyan) aşiretindendir. Bêski aşireti, son bin yıldır Redki aşireti ile hiç bir zaman kopmamıştır (daha fazla da olabilir).

1085'de Silvan merkezli Mervani Kürt Devleti yıkılınca, Mervani Kürt Devletinin kuruluşunda yer alan sekiz Kürt aşireti, dağıldıkları yerlerden tekrar Silvan'a getirilip,  aynı bölgede Slêmani Beyliği kurulur. Slêmani Beyliğini kuran söz konusu sekiz aşiret, bunlardır: Berazi, Redki***, Bojiyan (Botan?), Bêski (Besiyan), Dılxêri, Banoki, Zikziyan ve Hewêdi aşireti.

Bu bölge 1150'den 1450 yılına kadar Mardin merkezli Artuklu Beylerinin himayesine giriyor. O dönem Slêmani Beylerinin beyi, Elwend Bey'di. Daha sonra Akkoyunlu Beyliği hakimiyeti altına girerler. Akkoyunlular döneminde ise Slêmani Beylerinin beyi, Şah Weled beydi. O dönemler Moğol lideri Timur (Timurê Topal) buraları yerle bir eder. Redkilerde Timur'un ordusu ile savaşmış. Daha sonra bu bölge (Meyafarqin-Silvan) Osmanlıya katılıyor.

1500lü yıllarda padişaha verilmek üzere özel emlak vergisi alınıyormuş. Slêmani Beyi Şahvelet Bey, vergileri topluyormuş. Şahvelet Bey ölünce, 1570 yılında Elvend oğlu Behlül Bey vergileri ağırlaştırıp, Redki, Banoki ve Bêski (Besiyan) aşiretlerinden bu vergiyi isteyince, Redki aşireti bu ağır vergiye isyan edip, Bêski ve Banoki aşiretleri ile beraber Erivan eyaletinin Beyazıd sancağına ve Ani şehrine gidip iskan olurlar (Redki aşiretinin bir kısmı çok önceden Erivan'a gitmiştir).

1590 yılında Slêmani Beylerinin son beyi Behlül Bey, Beyazıd, Erivan taraflarına giden Slêmani Beyliği aşiretlerini (Redki, Bêski, Banoki) geri getirip, tekrar vergi almak için bölgeye gider ve Beyazıd'da Bêski aşireti beyi Şahsuvar (Şehsüver) Bey tarafından öldürülür ve Slêmani Beyliği tamamıyla dağılır.

Behlül Beyi öldüren Şahsuvar Bey, Çolak Abdi Paşa'nın babasıdır. Burada Slêmani Beylerinden (Redki, Bêski, Banoki) bin kadar aileyi etrafına toplayıp, beyliklerini yapar. Slêmani Beyliğinden olan bu aile, Silvan'dan Pasinler'e, oradan Beyazıd'a gelir. Beyazıd Sancağı, Yurtluk ve Ocaklık olarak bu aileye veriliyor ve 1839 yılına kadar sürüyor. 1839 yılında 2. Mahmud döneminde Kürt Beylikleri ortadan kaldırılıyor ve Kürt beylerin isyanları başlıyor. Şahsuvar Bey tarafından öldürülen Behlül Bey'in soy ağacı, Mervani Kürt Devletinin kurucusu Mervan'a kadar gider (430 yıl önce yazılan Şerefname'de yazılıdır).

* Kâtip Çelebi, Kitab-ı Cihannüma li- Kâtip Çelebi, C. I, Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara 2009, s. 326.

** Ey mîr
Hayde bavo...Axayo de siyar be
Mîrê min siyar be
Ji siyara siyarekî rindî karîbar be.
Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be
Di wêrana Deveboynê da xar be
Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e
Lêxe, di Sînega Êzdiya ra
Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be
Li ber derê Gulî Cewar Axa
Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be
Fîncanek qawe vexwe
Bira can û bedena te belav be
Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...

Türkçesi:

(Ey Mir
Haydi yiğidim...
Mir'im atla atına
Pulat kılıcını kuşan, yürü düşman hattına
En yiğit savaşçı sen ol.
Kehribar rengi Arap kısrağının üzerinde şahlan
Yıkılası Deveboynu'nu aş da git
Şayol hemen sağındadır, yakındır
Yezidinin Sinek yaylasından geç
Hûsen Ağa'nın yurdu Çemçe altıdır
Guli Cewher Ağa'nın kapısından geç
Köse beylerinden**** Çokdeve
Hûsen Bey'in kapısına var
orada bir fincan kahvesini iç
O ikram bedeninde dolaşsın
Ağamın ruhuna zevk, canına şifa olsun...)


*** Birçok kişi Zilan Aşireti ile Zilan Aşiretler Konfederasyonunu karıştırır. Zilan Aşireti, Redki aşiretinin eski ismidir. Zilan Aşiretler Konfederasyonu ise, Zilan (Redki) aşiretinin de bağlı olduğu bir aşiretler birliğidir. Mesela Guli Cewer Ağa'nın dedesi Şemdin Ağa, 1781 tarihli bir Osmanlı belgesinde Redki aşireti lideri olarak geçerken, Guli Cewer Ağa'nın oğlu Eyüp Paşa, 1910 tarihli belgelerde Zilan Aşireti lideri olarak geçer (kardeşi Ali Eşref Bey, aynı tarihlerde Rus belgelerinde, Redki aşireti beyi olarak geçer). Aynı şekilde, 1970li yıllarda devlet tarafından hazırlanan Aşiretler Raporunda, Iğdır ve Erzurumdaki Redkiler, Redki aşireti olarak geçerken, Ağrıdaki öz akrabaları Zilan aşireti olarak geçerler. Yani, Redkiler tarih boyunca kendilerini hem Redki, hem de Zilan olarak tanıtmışlar. Burhan Kocadağ 1992 yılında bastığı Doğu'da aşirerler, Kürtler ve Aleviler isimli kitabında, şöyle der "Zilan aşireti, Ağrı ve köylerinde toplu halde bulunurlar. Zilan aşireti, Kürtlerin Sıliv topluluğu içinde yer alır. Başka bir deyişle, Ziller grubuna kendi adını veren bir aşirettir." Burhan Kocadağ'ın yazdıkları, Redki aşireti ak saçlılarının söyledikleri ile bire bir uyuşuyor.

**** Redki aşiretinde tarih boyunca ağalık ile yönetilme olmamıştır. Daha çok aşiretin beyleri olmuştur. Aşiret içerisinde, aşirete liderlik eden ailelere eskiden Qerk (Qerka Redka, Qerka Bıruka, Qerka Hesena) denilmiş. Daha sonra ise, son iki yüz yılda Torın denilmiş. Kürtçe bir kelime olan torın'ın Türkçe anlamı, soylu demektir. Redki aşiretine beylik eden üç aile; Torına Mala Kose, Torına Malbatê, Torına Qewişa. Redki aşireti haricinde, Sipki, Heyderi, Conki, Pencinari ve Heseni aşiretlerinde torınlar var.

Sürmeli Mehmet Paşa'nın babası Abdülhamid Paşa'nın, Hüseyin Ağa Çongdeve'nin damadı olduğunu gösteren 1820 yılına ait Osmanlı belgesi.

Ali Alagöz