Bayazid Sancağı – 19. Yüzyılın Eşiğinde Bir Serhad Coğrafyası

Bayazid Sancağı – 19. Yüzyılın Eşiğinde Bir Serhad Coğrafyası

Bu çalışma, Fransız araştırmacı Vital Cuinet’in 1892 yılında Paris’te yayımlanan “La Turquie d’Asie: Géographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l'Asie Mineure” adlı eserinin birinci cildinden çevrilmiştir. Eserde Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu sınırında yer alan Bayazid Sancağı (bugünkü Ağrı ili ve çevresi) ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır.

Cuinet’in gözlemleri, dönemin etnik yapısı, tarımsal üretimi, hayvancılığı, idari bölünmeleri, okullaşma oranı ve dini yapıları hakkında eşsiz bilgiler sunar. Bu çeviri, yalnızca tarih meraklılarına değil, Kürt, Türk ve Ermeni topluluklarının birlikte yaşadığı bu çok kültürlü serhad coğrafyasının geçmişini anlamak isteyen herkese önemli bir kaynak niteliğindedir.

Bu yazı, tarihî gerçeklere dayalı bir referans çalışması olup, Ağrı (Bayazid) ve çevresinin 19. yüzyıl sonundaki sosyal ve ekonomik yapısını orijinal belgelere dayanarak okuyucuya sunmaktadır.

Bu çeviri, Redkan Patreon internet sitesinden alınmıştır.

BAYAZİD SANCAĞI

Yönelim. — Türk-Rus ve Türk-İran sınırında yer alan Bayazid sancağı, Erzurum vilayetinin güneydoğu ucunda bulunmaktadır. Kuzeyde Rusya, doğuda İran, güneyde Van vilayeti ve batıda Hınıs ve Pasin kazaları ile sınırlıdır.

İdari Bölümler. — Sancak; Bayazid, Diyadin, Kara-Kilise, Eleşkirt ve Antab olmak üzere beş kazaya bölünmüştür ve bu kazalar 418 köy ve 8.448 evden oluşan 18 nahiyeye ayrılmıştır.

Nüfus. — Nüfusu 52.544 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Sayı (hane)
Müslümanlar	41.471 hane.
Katolik Ermeniler	4.754
Gregoryen Ermeniler	5.652
Protestan Ermeniler	99
Vilayetteki yabancı Osmanlı tebaası (yabancı)	437
Yabancılar (Farslar) (edjnébis)	131
TOPLAM	52.544 hane.

Bayazid sancağının Müslümanları büyük çoğunlukla Kürt ırkındandır; bu nedenle Kürt Dili orada baskın olandır; Türkler ve Ermeniler kendi dillerini aralarında konuşurlar ve resmi dilin Türkçe olduğu söylenmeye gerek yoktur; ancak tüm sakinler genel bir kullanım dili olan Kürt Dili'ni bilmektedirler.

Bayazid. — Bayazid kazasının nüfusu, şehir nüfusu dahil edildiğinde, 7.785 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Detay	Sayı (hane)
Müslümanlar	{ Türkler | 2.414 }	5.879 hane.
	{ Kürtler | 3.465 }
Ermeniler		1.775
Yabancılar (Farslar) (edjnébis)		131
TOPLAM		7.785 hane.

Bayazid şehri, sancak merkezi ve mutasarrıfın ikametgâhıdır; Türk-İran sınırındaki Trabzon yolunda, Erzurum'a 264 kilometre, bu son şehre ise güneydoğuya 264 kilometre mesafede yer almaktadır. Bayazid'in yaklaşık üç kilometre kuzeyinde, kaynağını Balouk-gueul (Balıklı Göl) gölünden alan ve Sinek-dagh boyunca akan, Misis (Ararat)'ın ana zirvelerinden birinin eteğinde, şehirden 49 kilometre kuzeybatıda bulunan Guernevik adında bir nehir akar. Bayazid, Büyük Dağ silsilesinin ilk kütlesinden sadece 8 kilometre uzakta yer alır; bu silsile sancağın çevresinde uzanır ve ünlü Ararat'ı barındırır, burada Nuh'un gemisi durmuştur. Bu muazzam porfir kütlesi, neredeyse tamamı karla kaplı, göz kamaştırıcı bir pelerinle örtülü, 8 kilometrelik bir mesafede keşfedilir.

Nüfus. — Bayazid şehrinin nüfusu, zaten kazanın toplam nüfusunun büyük bir bölümünü oluşturmakta olup, 2.000'den fazla değildir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Detay	Sayı (hane)
Müslümanlar	{ Türkler | 235 }	669 hane.
	{ Kürtler | 434 }
Gregoryen Ermeniler		1.200
Yabancılar (Farslar) (edjnébis)		131
TOPLAM		2.000 hane.

Bu düşük nüfus, büyük bir kısmının şu anda Erivan ve Aleksandropol şehirlerinin nüfusunun yarısını oluşturan Rusya'ya zorunlu göçle açıklanmaktadır. Bu göç, iki imparatorluk arasındaki savaşın ardından 1828 yılında gerçekleşmiş ve Bayazid şehri eski refahını geri kazanamamıştır. Şu anda şehir ve ona bağlı 3 nahiye, 78 köy ve toplam 1.452 evden oluşmaktadır.

Kamu Binaları. — En dikkat çekici kamu binaları ve çeşitli kuruluşlar arasında, farklı ibadetlerin yerine getirilmesi için inşa edilmiş anıtlar gösterilebilir, sayıları şöyledir:

Yapı Türü	Sayı
Müslümanlar: 13 cami	13
Gregoryen Ermeniler: 5 kilise	5
TOPLAM	18

Okullar. — Bayazid şehrinde ve ona bağlı kazada sadece dört okul bulunmaktadır:

Okul Türü	Detay	Sayı
Müslümanlar	{ Rüştiye okulu | 1 }	2
	{ İlkokullar | 2 }
Gregoryen Ermeniler: Orta öğretim okulu		1
TOPLAM		4

Kale. — Şehir hala surlarla çevrili olup, surların bir kısmı harabe halindedir; bu surların üzerinde, çevredeki her şeye hükmeden yüksek bir tepe üzerinde, meşhur Behlül Paşa tarafından 150 yıl önce inşa edilmiş büyük bir kale bulunmaktadır. Ayrıca kalenin yanında, zengin süslemeleri ve sütunlarının değerli mermerleriyle dikkat çeken büyük bir cami de yer almaktadır. Bu şato, günümüzde iki tabur imparatorluk birliğine kışla olarak hizmet vermektedir. Uzun süre geçilmez olarak görülmüş; ancak 1877'de Ruslar burayı ele geçirmiş, aynı zamanda Bayazid şehrini de almışlardır. Burada, Türkler tarafından komuta edilen 550 kişilik bir garnizon vardı, Rus-Ermeni generali Derghokassof komutasındaki üstün kuvvetler gelip onları kurtarana kadar teslim olacaktı.

Bu kale ve diğer belirtilen binalar dışında, Bayazid'de bir Türk hamamı (hamam) ve 50 dükkan bulunmaktadır. Şehir, etrafında meyve ağaçları, armut, elma, kayısı ve diğer keyif veren ağaçların ekili olduğu geniş, boş araziler içermektedir. Çevre toprağı tahıl ve baklagiller için bereketlidir: 20 un değirmeni ve 20 yağ değirmeni bulunmaktadır. Bayazid sancağı ve kazasının meraları ünlüdür.

Tarımsal Üretim. — Bayazid sancağının yıllık tarımsal üretim durumu:

Ürün	Birim (Çinik)	Miktar (Çinik)
Buğday		2.030.000
Arpa		1.569.000
Keten tohumu		34.000
Darı		26.000
Mercimek		1.000
Toplam Çinik		3.660.000

Ürün	Birim (Okka)	Miktar (Okka)
Fasulye	Okka	7.000
Bakla		2.000
Kavun ve karpuzlar		50.000
Soğan		25.000
Mısır		25.000
Patates		2.000
Kayısı		2.000
Şalgam		15.000
Lahana		55.000
Toplam Okka		183.500

ÇEŞİTLİ ÜRÜNLER

Ürün	Birim (Okka)	Miktar
Sığır ve manda derileri ve postları		2.000
Koyun ve keçi derileri ve postları		20.000
Yün	Okka	80.000
Tiftik (Keçi Kılı)		7.000

Görüldüğü gibi, Bayazid sancağının tarım nüfusu, önemli olmasına rağmen, Erzurum vilayetinin diğer sancaklarından çok daha azdır. Bölgesinin onlarınkinden çok daha geniş olduğu doğrudur ve hatta üretimin toplamını bu bölgenin yüzölçümü ile karşılaştırarak, ürünlerinin miktar, aynı zamanda kalite açısından da onlarınkinden aşağı olmadığını söylemek mümkündür. Bayazid sancağında, Erzurum ve Erzincan sancaklarında ciddi faydalar sağlayan ana tarım kolları olan arıcılığın hiçbir şekilde ihmal edilmediği belirtilmelidir.

Hayvancılık. — Bayazid sancağındaki sığır, at, eşek ve koyun ırklarının hayvan başı sayısı durumu:

Hayvan Türü	Detay	Sayı	Toplam
Sığır Cinsi Toplamı	Boğalar	18.000	147.000
	İnekler	93.000
	Mandalar	19.000
	Damızlık Boğalar	2.000
	Dana	15.000
At Cinsi Toplamı	Erkek Atlar	10.000	26.500
	Kısraklar	12.000
	Taylar	4.500
Eşek Cinsi Toplamı	Eşekler	13.000	13.500
	Katırlar	500
Koyun Cinsi Toplamı	Koyunlar	431.000	701.100
	Koçlar	17.000
	Kuzular	198.000
	Erkek Keçiler	1.000
	Dişi Keçiler	30.100
	Oğlaklar	24.000
GENEL TOPLAM			888.100

Hayvancılığın ve özellikle at, eşek ve katır yetiştiriciliğinin, Erzurum sancağındaki ürünlerin neredeyse iki katını, yüzölçümü de iki katı olan Bayazid sancağında sağladığını belirtmek gerekir. Bu sonuç, Bayazid sancağındaki arazilerin çoğunun çayırlarda ekildiğini açıkça göstermektedir; bu da hayvancılığın aşağı olmamasını açıklayabilir.

Hayvan başına elde edilen gelir, yerel makamların inancına göre, tahıl, baklagil ve meyve ürünleri sayısından daha fazladır.

Bu sancakta atları onurlandırmak için arpa kullanmak adet değildir.

DİYADİN KAZASI

Yönelim. — Diyadin kazası kuzeyde Rusya ile sınırlıdır; Rusya'dan Sineck-dagh, eteğinde çok balıklı bir göl olan ve sahipliği diplomatik tartışmalara yol açmış Balouk-gueul (Balıklı Göl)'ün uzandığı Misis (Ararat)'ın bir kolu ile ayrılmıştır. Kuzeydoğuda Bayazid kazası, güneyde ise Van'ı ayıran aynı dağ silsilesinin başka bir kolu olan Ele Dağ ile sınırlıdır. Kuzeybatı sınırı Kara-Kilise kazası ve batıda Antab ve Eleşkirt kazalarıdır.

İdari Bölümler. — Bu kaza 3 nahiyeye bölünmüştür ve 88 köy ile 1.630 ev içermektedir.

Nüfus. — Nüfusu 11.158 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Sayı (hane)
Müslümanlar	10.706 hane.
Ermeniler	364
Vilayetteki yabancı Osmanlı tebaası (yabandjis)	88
TOPLAM	11.158 hane.

Okullar. — Diyadin kazasında beş okul bulunmaktadır ve bunlar şu şekildedir:

Okul Türü	Sayı
Müslümanlar: 1 medrese ve 4 ilkokul	5

Diyadin. — Diyadin, kaymakamlık ikametgâhı ve kaza merkezidir, Murat Su (Doğu Fırat) üzerinde, Trabzon yolunda, Türk-İran sınırında, Erzurum'a 231 kilometre ve Bayazid'e 33 kilometre batıda yer almaktadır.

Diğer İlginç Yerler. — Bu küçük şehirden çok uzakta olmayan, Utch-kilissé (Üç kilise) adında küçük bir köy bulunmaktadır, burada dikkate değer bir manastır yer almaktadır, özellikle gerçekten de insan ırkının yenileyicisi, patrik Nuh'un mezarını içeriyorsa. Bu manastır, 11. yüzyıla ait görkemli bir kiliseyi barındırmaktadır. Son Türk-Rus savaşı sırasında Kürtler tarafından yağmalanmış ve tahrip edilmiş, değerli bir kütüphane de yok edilmiştir.

Kamu Binaları. — Çeşitli Kuruluşlar. — Diyadin kazasında farklı ibadetler için inşa edilmiş binalar bulunmaktadır, bunlar şu şekildedir:

Yapı Türü	Sayı
Müslümanlar: 2 cami ve 1 medrese	3
Ermeniler: 3 kilise ve 1 manastır	4
TOPLAM	7

Ayrıca 30 dükkan ve mağaza ve 3 han (otel) bulunmaktadır.

Sanayi. — Bu kazanın sanayisi, özellikle değerli halıların ve giyim eşyası ve mobilyalar için keçelerin üretimine dayanmaktadır.

Tarım. — Tahıl, baklagil ve meyve yetiştiriciliğinin yanı sıra, özellikle hayvancılık yapılmaktadır.

KARA-KİLİSE KAZASI

Yönelim. — Bayazid sancağının neredeyse merkezinde yer alan bu kaza, idari olarak oluşturduğu küçük bölgedir, **Diyadin** ve **Eleşkirt** kazaları arasına sıkışmıştır; ilki doğu ve güneyde, ikincisi batıda sınır komşusudur ve kuzeyde Rusya ile sınırlıdır.

İdari Bölümler. — 3 nahiyeye bölünmüştür ve 58 köy ile 1.308 ev içermektedir.

Nüfus. — Nüfusu 6.938 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Sayı (hane)
Müslümanlar	4.704 hane.
Gregoryen Ermeniler	2.092
Vilayetteki yabancı Osmanlı tebaası (yabandjis)	142
TOPLAM	6.938 hane.

Okullar. — Kara-Kilise kazasının Müslümanlarının ikiden fazla ilkokulu vardır.

Kara-Kilise. — Kara-Kilise, kaza merkezidir; Trabzon yolunda, Türk-İran sınırında, Erzurum'a 165 kilometre batıda, **Diyadin**'e 66 kilometre kuzeydoğuda ve Bayazid'e 99 kilometre uzaklıkta yer almaktadır. Bir Doğu Fırat kolu (**Murat Su**), Kara-Kilise'den geçerek şehirden birkaç kilometre güneydeki nehre dökülür.

Kamu Binaları. — Çeşitli Kuruluşlar. — Bu kazada on dini bina bulunmaktadır:

Yapı Türü	Sayı
Müslümanlar	3
Ermeniler	7
TOPLAM	10

Ayrıca 83 dükkan ve mağaza, 42 han, 1 fırın ve 30 un değirmeni bulunmaktadır.

Sanayi. — Kara-Kilise, güzel halıları ve mükemmel keçeleri ile ünlüdür.

Tarım. — Tahıl, baklagil ve meyve yetiştiriciliği yapılır. Meraları çok sayıda hayvanı beslemektedir.

ELEŞKİRT KAZASI

Yönelim. — Bayazid sancağının kuzeybatısında yer alan bu kaza; kuzeyde Rusya ile, doğuda Kara-Kilise ve **Diyadin** kazaları ile, güneyde Antab kazası ile ve batıda Erzurum sancağı ile sınırlıdır.

İdari Bölümler. — 6 nahiyeye bölünmüştür ve 115 köy ile 2.637 ev içermektedir.

Nüfus. — Nüfusu 20.111 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Sayı (hane)
Müslümanlar	13.873 hane.
Gregoryen Ermeniler	3.207
Katolik Ermeniler	2.754
Protestan Ermeniler	99
Vilayetteki yabancı Osmanlı tebaası (yabandjis)	178
TOPLAM	20.111 hane.

Okullar. — **Eleşkirt** kazasında 10 ilkokul bulunmaktadır, bunlar şu şekildedir:

Okul Türü	Sayı
Müslümanlar: 6 ilkokul	6
Gregoryen Ermeniler: 2 ilkokul	2
Katolik Ermeniler: 2 ilkokul	2
TOPLAM	10

Toprak-Kale. — Toprak-Kale, **Eleşkirt** kazasının merkezi ve kaymakamlık makamıdır; **Kose Dağ**'ın eteğinde yer alan büyük bir mezradır, **Bingöl Dağ** ve **Misis** veya **Ararat**'ın en önemli iki zirvesinden biri olan silsilenin birleştiği noktadadır. Toprak-Kalé, Türk-Rus sınırına 11 kilometre ve Erzurum ve Bayazid'e giden Trabzon yolu üzerindeki Mollah-Suléiman istasyonuna 22 kilometre uzaklıktadır; bu iki son şehir birbirinden 126.500 ve 137.500 metre mesafe ile ayrılmıştır.

Diğer İlginç Yerler. — Mollah-Suléiman, Toprak-Kalé ile aynı öneme sahip bir nüfus merkezidir ve çok eski bir kiliseye sahiptir. Bu mezranın tüm sakinleri, Katolik Ermeniler hariç, Müslümandır.

---

Khazdour, buraya güzel bir kilise yeni inşa edilmiştir, burası da tamamen Katolik Ermenilerle meskun bir köydür.

Kamu Binaları. — **Eleşkirt** kazasındaki çeşitli ibadetlere adanmış binalar 13 adettir ve şu şekildedir:

Yapı Türü	Sayı
Müslümanlar: cami	9
Gregoryen Ermeniler	2
Katolik Ermeniler	2
TOPLAM	13

Sanayi ve tarım. — Bu kazada çok az sanayi veya hiç sanayi yoktur. En çok yapılan tarım kolu hayvancılıktır. **Kose Dağ** ve Agri-dagh'ın vadilerinde, çok sayıda dere ile sulanan mükemmel meralarla desteklenmektedir.

ANTAB KAZASI

Yönelim. — Antab kazası Bayazid sancağının güneybatısında yer almaktadır; kuzeyde **Eleşkirt** kazası, doğuda **Diyadin** kazası, güneyde Van vilayeti ve batıda Erzurum sancağı ile sınırlıdır. Kuzeyde Chéiran-dagh ve doğudan gelen **Ele Dağ** ve batıdan gelen **Bingöl Dağ** uzantıları tarafından güneyde oluşturulan geniş bir dağlık yüzeyi kapsamaktadır; bu uzantılar orada buluşur ve sayısız dereyi besler. Bu suların tamamı uzun bir eğim boyunca inmekte ve sağa ve sola akarak Antab kazasından kuzeydoğudan güneybatıya doğru geçip komşu vilayetlere giden Doğu Fırat'a (**Murat Su**) dökülmektedir.

İdari Bölümler. — Bu kaza 3 nahiyeye bölünmüştür ve 79 köy ile 1.321 ev içermektedir.

Nüfus. — Nüfusu 6.482 sakindir ve şu şekildedir:

Nüfus Grubu	Sayı (hane)
Müslümanlar	6.239 hane.
Ermeniler	214
Vilayetteki yabancı Osmanlı tebaası (yabandjis)	29
TOPLAM	6.482 hane.

Okullar. — Antab kazasında dört okul bulunmaktadır, bunlar şu şekildedir:

Okul Türü	Sayı
Müslümanlar: 1 medrese ve 3 ilkokul	4

Dutağ. — Kaymakam, kaza merkezi olan ve Doğu Fırat (**Murat Su**) üzerinde yer alan **Dutağ**'ta ikamet etmektedir; Bayazid'in güneybatısına 104 kilometre mesafededir.

Kamu Binaları. — Antab kazasındaki dini binalar üç tanedir ve şu şekildedir:

Yapı Türü	Sayı
Müslümanlar: 2 cami ve 1 medrese	3

Sanayi ve tarım. — Bu kazada tarımsal işlerle doğrudan ilgili başka bir sanayi bilinmemektedir; sakinlerin günlük uğraşları tahıl ve baklagil ekimi ve özellikle su kaynakları ve çayırlar açısından zengin bu bölgede at, sığır ve koyun yetiştiriciliğidir.

---

📚 Kaynakça

La Turquie d'Asie: Géographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l'Asie Mineure

• Yazar: Vital Cuinet
• Cilt: Tome Premier (Birinci Cilt)
• Yayın Yeri: Paris
• Yayıncı: Ernest Leroux, Éditeur
• Yayın Yılı: 1892