Serhildanên bi serokatîya Şêx Sehîd, Simko û Şêx Mehmûd Barzincî ew yek dane xuyakirin. Lazimaya sazkirina rêxistina sîyasî ya hemkurdîyê hebû, ko bikaribûya serhildanên gel yên ji hev qutbûyî, ko li Kurdistana perçebûyî da hebûn, bigihîne hev û şerê ji bo damezirandina dewleta kurdan bike. Û ew kar gerekê serekên kurdan yên rêxistinên miletîyê yên Tirkîyê bi rê va bibirana, ji ber ko cêribandina wan di wî karî da hebû û pêwendîyên wan yên baş hebûn him di nava civaka kurdan ya li welêt, him jî li Rohilata Nêzîk û Awropayê. Karê wan berê xwe da û sala 1927an li ser axa Sûrîyê û Libnanê, ko di bin destê Fransîyayê da bûn, komîtêya kurdan ya miletîyê ya bi navê “Xoybûn” (“Serxwebûn”) hate sazkirinê.
Malûmatîyên derheqa dem û cîyê vê bûyerê da di nivîsan da ji hev cuda ne. Gorî malûmatîyên cesûsîya Îngilîs, karê amadekarîya sazkirina vê rêxistinê di sibata sala 1927an da dest pê bûye, dema du dêlêgasyonên kurdan seredana Bêyrûtê kirin û li wir bi yek ji binemalên kurdan yên bi nav û deng – binemala Bedirxanîyan ra, ko li wê demê li Bêyrûtê dima û qedirê wê li Kurdistanê pir bû, civîyan, pirsa derheqa damezirandina dewleta kurdan guftûgo kirin û pêşnîyar hate kirinê derheqa wê pirsê da bi... bolşêvîkan ra hevraxeberdanan bidine derbazkirin. Herwiha behsa peydakirina hevabendan jî hate kirinê û di wî karî da roleke taybet didane aşûrîyan.
Piranîya çavkanîyan di wê pirsê da hemfikir in, ko “Xoybûn“ di meha çirîya pêşin sala 1927an di gundê Bîhomdunê, li Libnanê hate damezirandin (angorî gotina pêşekzanê Fransîyayê alîyê pirsên kurdan da Lyusen Rambu – di 5ê çirîya pêşin da) û li wir kongrêya “Xoybûnê“ ya pêşin hate derbazkirin. Gelek rêxistinên kurdan yên nasyonalîstîyê yên Tirkîyê ketine nava wê komîtêyê. 28ê çirîya pêşin sala 1927an “Xoybûn“ gorî Peymana Sêvrê serxwebûna Kurdistanê îlan kir û bi wê ra tevayî dijî Tirkîyê şer îlan kir. Gundê Kurd-Ava li berpala çiyayê Agrî-daxê bû paytextê Kurdistanê yê ser demekê, lê Dîyarbekir bû paytextê herdemî. Di hindava Farizistanê, Ermenîstanê, Îraqê û Sûrîyê da helwêstên dostanîyê hatine dîyarkirinê.
Ev kes ketine nava Komîtêya karger ya ”Xoybûnê“ (ango, hukumeta Kurdistanê): Sûrêya, Celadet û Kamran Bedirxan, Memdûh Selîm beg, Şahîn beg û karmendên kurdan yên bi nav û deng yên din. Îhsan Nûrî paşa hate hilbijartin wek Serekqumandarê ordîya kurdan, ko hema bêje serokê ”Xoybûnê“ bû, lê serekê admînîstrasyonê Îbrahîm paşayê Hesikîyê ji Têllo bû, ko di paşdemê da kete dewsa Îhsan Nûrî û bû serekqumandar. Ser tepeyê çiyayê Agrî-daxê ala kurdan ya miletîyê hate bilindkirin.
“Xoybûnê“ platforma sîyasî qebûl kir – plana kar ya ji bo demên nêzîk. Bi şirovekirina O. L. Vîlçêvskî ew ha ye: 1) ji hev belakirina hemû partî, komele û rêxistinên heyî û wana bikine nava “Xoybûnê“; 2) şerê dijî Tirkîyê heta wê demê bikin, ko ew mafê kurdan yê axê nas bike; 3) amadekarîya ji bo serhildana tevayî û hevgirtî, ji bo wê lazim e serekekî nû hilbijêrin, hemû hêzên şervanên kurd gorî karê leşkerîyê perwerde bikin û çekan bidine wan, navbendeke ûsyanvanan saz bikin; 4) pevgirêdanan saz bikin tevî hukumeta Îranê û partîyên Îranê ra; 5) pêwendîyan saz bikin bi hukumetên Îraqê û Sûrîyê ra, peymanan bi wan ra girêdin, ko mafên kurdan yên li van welatan bê parastin û testîq bikin, ko di paşdemê wê tu de`wekarîyên kurdan di hindava van dewletan da tunebe.
Bi vî awahî bû bernameya sîyasî ya ”Xoybûnê“ di dema damezirandina wê da. Tu şik tune, ko ew di praktîkê da li ser qûmê hatibû çêkirin. Wan deman hela ne bingehên sîyasî, ne yên civakî, ne jî yên hiqûqî gihîştibûn bona şerekî serketî bikin seba Kurdistana serbixwe, bi kêmanî li ser axa Tirkîyê tenê. Derheqa Kurdistana Îranê da kêm bîr dianîn, dûrî aqilan bû, ko ji bo kurdên Îraqê û Sûrîyê otonomîyê bi dest xin. Nasyonalîstên kurd – avakarên ”Xoybûnê“ bi xeyalan va nexweş ketibûn. Di bin destê ”Xoybûnê“ da tu aletekî zexm tunebû, ko bikaribûya strûktûrayên wisa saz bike, ko daxwazên wan yên berfireh pêk bînin. Di rastîyê da ew hevgirtina ser demekê ya nasyonalîstên kurdên Tirkîyê û dîyasporê bû, ko dikaribû pirsdanînên sînorkirî pêk bîne di hêla teşkîlkirina kurdên Tirkîyê bona ew serî hildin û “meseleya kurdan“ bigihînine Roavayê.
Lê hewce nake kemala wê bûyerê kêmtir bikin. Ya pêşin, ewê alî kir, ko hêzên kurdan xwe bigihînine hev, berî gişkî jî li Tirkîyê, dijberîya navxweyî û nelihevîyên sîyasî gelek kêmtir bû. “Xoybûn“ ser demekê bû navbendek, ko welatparêzên kurd yên Tirkîyê û welatên cînar li dor wê civîyan. Ya duduyan, ji nasyonalîstên kurdan ra li hev hat li ser axa Sûrîyê û Libnanê bingeheke xurt saz bikin û ji wir karê organîzekirinê û propagandayê meşandin (komîtêya “Xoybûn“ piştî avabûna xwe di nava demeke kurt da cîguhastî li Sûrîyê bû). Ya sisîyan, nasyonalîstên kurd ji der va ra pêwendîyên gelek xurt saz kirin, ko ji bo wan pir giring bû, wek nimûne pêwendîyên bi rêxistina ermenîyan ya here xurt li dervayî welêt – partîya “Daşnaksûtyûn“ ra. Serekê daşnakan V. Papazyan tevî kongrêya ”Xoybûnê“ ya pêşin bû. Wek ko Qasimlo gotîye, “Xoybûn“ tam di bin tesîra daşnakan da bû, ko “di hêla sîyasî, teşkîldarîyê û aborî da piştgirîya wê dikirin“. ”Xoybûnê“ destxweda kontaktên nêzîk bi beşa leşkerî ya ”Daşnaksûtyûnê“ ra danî û ji bo pêwendîyan Rûbên paşa kivş kir.
“Daşnaksûtyûn“ yek ji serkanîyên fînansekirina ”Xoybûnê“ bû, diha rast, ew navçîgar bû, ji ber ko daşnak bi xwe gelek pere ji Fransîyayê werdigirtin. Xoybûnîyan ji dayîreyên Fransîyayê yên cesûsîyê ji destê pêşin alîkarî werdigirtin (ji Byûroya dayîreya surî û ji Barêgeha sereke ya leşkerên Fransîyayê li Sûrîyê û ew kar çawîş Rondu bi rê va dibir). Xên ji wê, “Xoybûn“ di nav demeke kurt da xwe fînanse kir: mihacirên kurd yên dewlemend yên ji Dewletên Amêrîkayê yên Yekbûyî û welatên Roavayê yên din alîkarîya aborî dişandin. Hema pey sazkirina komîtêyê ji mîlyonekê zêdetir dollar hate berevkirin. “Xoybûn“, ko navbenda wê li Sûrîyê bû, herwiha li welatên din jî beş û parên xwe da sazkirinê, berî gişkî jî li Tirkîyê û herwiha li Awropa Roava û heta li Dewletên Amêrîkayê yên Yekbûyî jî.
Sazkirina komîtêya ”Xoybûnê“ bû dewraneke nû di nava dîroka nasyonalîzma kurdan da, ko meriv dikare bêje ji qalibê xwe yê teng derket, kete nava erafê navnetewî da û pêwendîyên xurt bi hemû kurdan ra saz kir. Ew xwedî bingeheke taybet bû û ew bingeh ji yên serekên kurdan yên berê cuda dibû û gorî berjewendîyên wan kesan bû, ko “Xoybûn“ ji wana piştgirî û alîkarî distend. Ji bo nimûne, “Xoybûn“ nasyonalîzma eşkere dîyar dikir û îdî agîtasyona ne tenê Kurdistana “serbixwe“ dikir, lê herwiha Kurdistana “Mezin“ jî, ango, ji bo dewleteke bona hemû kurdan. Organa çapê ya sereke ya ”Xoybûnê“ - “Hawar“, bi bangawazîyên nasyonalîstîyê va dagirtî bûn. Bi wê ra tevayî jî, “Xoybûn“ berjewendîyên daşnakan, fransizan û hinekî jî îngilîsan dida ber çavan û hewil dida aktîvîya xwe li Sûrîyê û Îraqê, hinekî jî li Îranê, bide nermkirinê û tevaya karê xwe yê sereke li Tirkîyê bimeşîne. Bi vî awahî, di rastîyê da “Xoybûn“ bû teşkîldara tevgera kurdên Tirkîyê û pirs dabû ber xwe ji têkçûnên berê dersê hilde û tevgereke nû amade bike. Plana sazkirina dewleta kurdan ya hevgirtî di hêla axê da hema bêje ji Tirkîyê dernediket, dibe hinekî digihîşte sînorên Tirkîyê-Îranê.
Pevgirêdanên ”Xoybûnê“ bi Fransîyayê û çend dewletên Roavayê yên din ra (piranî bi riya ”Daşnaksûtyûnê“) tesîreke ne bêlî him li ser qedirê komîtêyê dikir, him jî li ser kar û barên wê.
Ji alîkî va ”Xoybûnê“ gelek tişt dikir bona pirsa kurdan bibe ya întêrnasyonal, civaka Roavayê bi rastîya rewşa kurdan ra bike nas û gelek kar dikir bona ew bibe navbenda ronakbîrîya kurdan ya kêmjimar û li ser axa Sûrîyê û Libnanê bingehên pêşketina çand û perwerdeya kurdî saz kir. Endamên ”Xoybûnê“ elfabeya kurdî ya bi tîpên latînî amade kirin, dest bi ronahîdîtina rojname, kovar, pirtûkên dersan, edebîyeta perwerdeyî û bedewî kirin. Tesîra wî karê komîtêyê li ser civaka kurdan, ko gelekî hewcê pêşketina di hêla kûltûrî da bû, heta niha jî pir e.
Ji alîyê dinê va, mêlgirtina ”Xoybûnê“ ya ber bi Roavayê ji bo wê problêmên ciddî saz kirin. Gelek behsên bi şik bela bûn (xwesma li Tirkîyê), ko xudêgiravî nasyonalîstên kurd bi şêwr û temîyên welatên dereke, xwesma Îngilîs, kar dikin. Heta deng bela bû, ko serhingê navdar Lowrens bi riya mihacirên ji Tirkîyê qumandarî li ûsyanvanên kurd dike. Femdarî ye, ko ji bo van behsan tu îzbatî tunebûn.
Bi vî awahî, “Xoybûn“ qet jî partîyake tevaya kurdan nîbû (û partî jî nîbû), lê ew di civaka kurdan da rehên kûr avîtibûn û tesîra wê ya sîyasî li ser tevaya Kurdistana perçekirî hebû. Ew eynî “komîtê“ bû, ko dervayî sînorên Kurdistanê kar dikir, lê nêzîkî wê bû û endamên wê zêde nîbûn, piranî jî ji binemalên gelek navdar bûn, qedirê wan di nav milet da pir bû, lê herdem di mihacirîyê da dijîtin. Di rastîyê da tesîra wan zêde li ser kurdên Tirkîyê û Sûrîyê hebû û piranî bi riya cesûsîya ne lêgal kar dikirin.
Li welatên dereke, li Roavayê, xebata komîtêyê her tenê karê propagandîstîyê û kûltûrîyê-perwerdeyîyê bû. Li Yekîtîya Sovyet bi çavê dijminayê li karê ”Xoybûnê“ mêze dikirin, wê dihesibandin wek piştgirên cesûsîya împêrîyalîstîyê, ko bi partîya dijî Sovyet ya daşnakan va girêdayî ye. Lê “Xoybûn“ ev bawerî heq ne kiribû. Ji ber ko nêzîkîhevbûna tevgerên kurdan û ermenîyan yên nasyonalîstîyê piştî nelihevkirinên bi dehan salan û dijminayê karekî kêrhatî û kardar bû û derbeke giran digîhande emelên şovînîstîyê. Û alîkarîya dewletên Roavayê yên dagîrkar, bêy ko wan heq-hesaban bidine ber çavan, ko berjewendîyên wan tê da hebû, alî xurtbûna tevgera miletîyê-azadarîyê dike, di nav wan da ya kurdan jî.
Bi vî awahî, damezirandina ”Xoybûnê“ bi xwe ra dewraneke nû anî ji bo pêşketina nasyonalîzma kurdan, dema kurdan xwe li riya hevkarîya bi welatên Roavayê ra girt, herwiha bi riya partîya “Daşnaksûtûyn“ jî. Paşeroj gerekê bida xuyakirin ka ew rê kardar e, an na û “Xoybûn“ di hêla organîzebûnê û sîyasî da çiqasî amade ye di şertên nû da pirsdanînên, ko li ber wê hene, pêk bîne.
Di nav demeke kurt da derkete holê, ko “Xoybûn“ ne ew rêxistin bû, ko bikaribûya di dewrana nû da serokatî li tevgera kurdan bikira. Lê ew yek zû xuya nebû. Hela di ser da jî, rewşa li Kurdistanê, xwesma li perçeya wê ya Tirkîyê, bal nasyonalîstên kurd cîyê xweşbînîyê bû. Têkbirina serhildana Şêx Sehîd hêza kurdan ya berxwedanê neşikênand. Wilayetên rohilatê herdem di nav rewşeke nerehet da bûn û ew rewş carna digîhande serîhildanên dijî hukumetê.
Bi wê ra tevayî, piştî sala 1925an tevgera kurdên Tikrîyê ya ji bo azadîyê kete nava dewraneke nû. Bangawazîyên dînî-ruhanî di wan da gelek kêmtir bû û piranî bangawazîyên nasyonalîstîyê dihatine belakirin. Agîtasyona ji bo serxwebûna Kurdistanê, herwiha perçeyên wê yên Îranê, Îraqê û Sûrîyê jî, bi xurtî dihate derbazkirin. Û ew kar ne tenê endamên ”Xoybûnê“ dikirin, lê herwiha gelek serekeşîr jî, ko pêwendîyên bi welatîyên xwe yên wî berî sînor bi kar dianîn. Ji bo nimûne, kurê Şêx Sehîd – Saleheddîn revî Îraqê û li wir kete dibistana leşkerî, bi îngilîsan ra kete nava pêwendîyan, ji wana alîkarîya peretî sitend û kete nava “Komela dostên kurdan“ li Îraqê. Dema ew piştî efûya giştî vegerîya Tirkîyê, li Erzurumê “Komeleya Kurdistana Bakur“ saz kir, lê ew kirine hebisê. Ew rêxistin, ko beşên wê li Demişqê û Helebê hebûn, li tevaya Kurdistanê bangawazî bela dikir derheqa lazimaya sazkirina dewleta ermenîyan-kurdan da. Gelek îzbatî hene derheqa kar û emelên tevayî yên nasyonalîstên kurd û ermenî (ji bo nimûne, li ser sînorê Tirkîyê-Sûrîyê), derheqa alîhevkirinê da.
Zêdebûna serttîyê li wilayetên kurdan hukumeta Tirkîyê hişyar kir bona çareserîyekê bibîne û ji bo wê piranî xwe li riya cezakirinê girt. Ji bo nimûne, di adara sala 1927an da “Qanûna derheqa parastina nîzam-zagûnan“ ser du salan hate zêdekirin, ko hema bêje weke rewşa awarte bû li rohilata Tirkîyê. Lema jî ji holê rakirina “mehkemeyên serbixwe“ tiştekî formal bû. Di hezîrana wê salê da zagûn hate qebûlkirinê derheqa wê yekê da, ko “bi sebebê admînîstratîvîyê, leşkerîyê û civakî“ kesên şik li ser wan heye, cîguhastî warekî din bikin û qesta desthilatê ew bû, ko kurdan ji wilayetên rohilatê raqetînin û berê wan bidine wilayetên roavayê. Û dest pê kirin bi destî zorê kurd mihacir kirin û gorî çavkanîyên kurdan, di nava çend salan da heta mîlyonek kes ketine ber wê derbê. Di dawîya meha çirîya pêşin sala 1927an da li wilayetên rohilata Tirkîyê yên herî nerehet (Elazig, Ûrfa, Bîtlîs, Hekkarî, Dîyarbekir, Sîîrt, Mêrdîn û Wan) devera admînîstratîvîyê ya taybetî hate testîqkirin û gorî wê li ser wê axê kontrola polîsîyê ya li ser binecîyên kurd wisa kir, ko di hindava wan da mêtodên zordestîyê hatine bikaranîn.
Bi wê ra tevayî jî desthilat dixwest li wilayetên rohilatê serttîyê nerm bike û rewşê aram bike. Ji bo wê armancê efûyek derxist, bangawazî hatine belakirinê derheqa xweşkirina şertên jîyanê yên aborî û civakî li wilayetên kurdan û hate gotin, ko li wir wê rêformên ciddî bêne derbazkirin. Bi dengekî qube hate gotin, ko dawî li berxwedana kurdan hatîye anîn, her tenê problêma “bandîtîzmê“ maye. Ji kurdên bi destî zorê mihacirkirî hinek paşda hatine vegerandin, ango hatine warên xwe.
Desthilatê hewil dida bi serokatîya kurdan ra ziman bibîne, dijberîyê bixe nava serekeşîran da. Hewildan hatine kirinê bona bi ”Xoybûnê“ ra jî ziman bibînin. Soz dane Îhsan Nûrî, ko wê wî efû bikin û wê wek karmendê leşkerî bişînine baylozxaneyekê, lê ewî ew pêşnîyar red kir. Bi wê ra tevayî dijminaya kurdên zaza jî dikirin, ko piranîya wan li Dêrsima nerehet diman.
Lê hêvîyên Enqereyê, ko wê di nava demeke kurt da Kurdistana Tirkîyê milahîm bike, bi ser ne ketin. Kurd bi xurtî derketine himberî wê sîyaseta dewletê, ko miletîya wan nas nake û dixweze wana di nav tirkan da bihelîne û ev yek daxwaza kemalîzmê ya sereke bû di pirsa miletîyê da, ko hemû hemwelatîyên dewletê wek tirk nas dikir. Û desthilatê nikaribû ev sebebê sereke yê konflîkta miletîyê li rohilata welêt ji holê bide rakirin. Zordestîyên herdemî her tenê rûn berî ser êgir didan. Lê eger em bêne ser rêformên sozdayî û pakkirina rewşa civakî û aborî, ewana an ser kaxez man, an jî gelek hêdî dihatine meşandin, lema jî encam xuya ne dibûn. Hela di ser da, ekindarîya kêm jî tesîr li ser rewşa aborî ya binecîyên kurd yên wilayetên rohilatê dikir, ji ber ko ew sê sal bûn li herêma kurdan şilî ne dibarî, herwiha paşmayînên krîza aborîyê ya cihanê jî – di dawîya salên 20î heta destpêka salên 30î – tesîr li ser aborîyê dikir û ew krîz zêde zirar dida welatên sist pêşketî. Bi vî awahî, li hev ne hat wan sebeban bidine hilanînê, ko di rûyê tevgerên çekdarî yên bona azadîya miletîyê herdem dixuliqîn û berdewam dibûn.
Pevçûnên nû di navbera ûsyanvanên kurd û leşkerên ordîya Tirkîyê da di buhara sala 1927an da qewimîn. Ew pevçûnên giran pêşî ji tu kesan ra serketin ne anîn. Sala 1928an heta nîveka pêşin sala 1929an tirkan êrîş bire ser kurdên li herêmên, ko serî hildabûn, lê nikaribûn zora wan bibirana. Lê ji kurdan ra li hev hat di navbera Araratên Mezin û Biçûk (navçeya Kirê) bingeheke xurt saz bikin bona organîzekirina serhildana nû, ko navê wê serhildana Araratê, an jî ya Xoybûnîyan bû. 12ê hezîranê sala 1929an li vir şerekî giran qewimî. Di kovara “Yerin“ da, ko li Stembolê çap dibû, bangawazîyên serekên kurdan yên ber bi gelê xwe çap bûn. Di wan da dihate gotinê, ko kurd - “gelê Mezin e“, bang hebû xwe ji bin nîrê Tirkîyê xilaz bikin û “di navbera Farizistanê û Îraqê da“ dewleta xwe ya azad û serbixwe saz bikin. Bi gotina A. Safrastyan, dest bi “Şerê şorişgerîyê yê kurdan yê duduyan“ bû. Emê ser vê meselê di beşa din da bi hûrgilî behs bikin.
¤¤¤
Hema piştî sazbûna xwe komîtêya “Xoybûn“ destbi karê hevgirtina kurdan li dor îdêya Kurdistana serbixwe kir. Tê gotin, ko serekê wî karî Bedirxanî bûn (serwêrê komîtêyê Celadet û yên din), lê di rastîyê da rola wan ya sîmvolîk bû. Komîtê her tenê navbenda îdêatîyê ya nasyonalîzma kurdan bû û hinekî jî barêgeha tevgera miletîyê bû. Her tenê 100 kes diketine nava wê. Lê karê organîzekirinê ji alîyê êmîsarên komîtêyê da dihate rêvebirin, ko her yek li warê xwe sipartinên xwe pêk dianî.
Di belgenameyên dayîreyên Brîtanîyayê yên cesûsîyê da malûmatî hene derheqa karên êmîsarên “Xoybûnê“ da li hemû perçeyên Kurdistanê, berî gişkî jî li welatên ereban. Ji bo nimûne, yekî bi navê Emîn-efendî Beroskî, ko sêkrêtarê Şêx Sehîd û hevalbendê kurê wî – Elî Riza bû û di bin çavdêrîya polîsên Îraqê da bû, ko li Erbîlê bi cî bûbû û propaganda îdêya “Kurdistana serbixwe di bin bandûra Brîtanîyayê da“ dikir, bi seredan çû Tehranê û hewil da derbazî Sûrîyê bibe, lê ne hîştin ew here wir. Şik hebûn, ko ew provokator e û cesûsê Tirkîyê ye, lê wisa xuya bû, ko ji bo wê tu îzbatî tunebûn. Li Erbîlê herwiha Fehmî îbin Bîlal (Liceli Fehmî) jî dijît, ko tevgelê serhildana Şêx Sehîd bû û terefdarê Îngilîs bû, û wê wek parastvana kurdên Tirkîyê ya tek-tenê didît. Ew endamê çend komeleyên kurdan bû, di nav wan da endamê “Xoybûnê“ bû jî. Ew Fehmî çend malûmatîyên balkêş gotin derheqa planên “Xoybûnê“ yên wê demê da. Pirsdanîna wê ya sereke ew bû, ko bona rêvebirina karê xwe mecalan peyda bike. Yek ji çavkanîyên hatinîyên wî, ko heta niha jî rastîya wê ne dîyar e, rêxistina International Minority Movement of Odessa bû, ko wisa xuya ye ji alîyê Komîntêrnê û Komîtêya parastina dewletê ya Sovyet da hatibû sazkirin. Ewê hinek pere dida ”Xoybûnê“ bi şertê, ko ewê xwe li helwêsta dijî Îngilîs bigire. Gorî lihevkirinê “Xoybûn“ biryar kir nûnerên xwe bişîne hemû navçeyên Kurdistanê û sipartin bide wan agîtasyona dijî Îngilîs bidine derbazkirin, kurdan rakine şerê dijî împêrîyalîstîyê û derheqa wê yekê da ji rêxistina jorê destnîşankirî ra bêjin, bona zêde pereyan bistînin.
Di çavkanîyan û nivîsan da tu malûmatî tunene ka gelo ”Xoybûnê“ pêwendîyên xwe bi bolşêvîkan ra berdewam kir, an na. Lê ji sedî sed e, ko di wê pirsê da li komîtêyê hemfikirî tunebû. Fehmî û çend ronakbîrên din yên ”Xoybûnê“ derdiketine dijî dijberîya bi Îngilîs ra û digotin ew “sîyaseteke xirab e“. Eksî wê, ew xwe li wê rê digirtin, ko Kurdistana serbixwe di bin bandûra Îngilîs da be û ser wê bawerîyê bûn, ko çi jî hebe, îngilîs ji tirkan çêtir in. Êmîsarên ji Îraqê tenê şandine Meletiyê û Dêrsimê û kes nizane ka çi sipartin dabûne wan.
Wek ko îdî hatîye gotinê, di navbera”Xoybûnê“ û ”Daşnaksûtyûnê“ ji destpêkê da hevkarîya xurt hebû. Ew paşê jî berdewam bû. “Xoybûn“ carna bi nav dikirin wek “rêxistina kurdan-ermenîyan“. Karmendên ermenî û kurd, ko li beşên ”Xoybûnê“ da kar dikirin, pirtûkên biçûk û belge çap dikirin, gotarên wan di çapemenîya erebî da ronahî didîtin. Lê malûmatî hene derheqa wê yekê da, ko di navbera ermenîyan û kurdan da, him di nav ”Xoybûnê“ da, him jî di rêxistinên mayîn da, nerazîbûnên mezin hebûn. Ji bo nimûne, çend kurdên navdar, şêx û serekeşîr di nameya xwe ya li rojnameya “Aş-Şaab“ (Demişq) da çapbûyî, ko tê da bangî “miletê ereb yê dilqenc dikirin bona şerê ji bo Kurdistana serbixwe bêne hewara kurdan“, nivîsîbûn: “Em – serekên şorişa kurdan, elam dikin, ko tevî peymana bi ”Daşnaksûtyûnê“ ra ne bûne, ko ewê kurdan bixapîne û wê wana bike aletê şerê dijî tirkan, bi armanca sazkirina “dewleta ermenîyan“, û kurd wê tê da qûl û hêsîr bin“. Di rastîyê da hukumê ”Xoybûnê“ di nav aktîvîstên tevgera kurdan da ne zêde pir bû. Him di hêla taktîka şêr, him di hêla mêlgirtina sîyaseta der da nerazîbûn wek berê hebûn. Di nav nasyonalîstên kurdan da him kesên fransîhiz, him yên îngilîshiz, him jî terefdarên testîqkirina pêwendîyan bi Yekîtîya Sovyet û Îtalîyayê ra hebûn.
Rast e, hevalbendên ”Xoybûnê“ yên nêzîk daşnak mabûn, lê hêzên opozîsyon yên li Rohilata Nêzîk û Awropayê, di nav wan da monarşîstên Tirkîyê û heta rêxistinên Rûsîyayê yên Bêlogvardêysan jî, ko piranî li Parîsê hêwirîbûn, bi komîtêya kurdan ra di nav pêwendîyan da bûn.
Bingeha ”Xoybûnê“ ya sereke li Sûrîyê bû (navbend li Helebê bû) û ew li Îraqê jî hinekî xurt bû, lê armanca nasyonalîstên kurd ne beşên erebî yên Kurdistanê bûn, ji ber ko ewê hêvîya xwe danîbû li ser alîkarîya Fransîyayê û Brîtanîya Mezin, ko li wan deran xwedî-xudantî dikirin. Temamîya guhdarîya komîtêyê li ser Kurdistana Tirkîyê bû, ko gerekê bibûya bingeha sereke ya serhildana hemkurdîyê. Şerê ji bo serxwebûna beşên Kurdistanê yên Îranê, Îraqê û Sûrîyê daxwazkarîyên paşdemê bûn. Planên ”Xoybûnê“ ji bo Tirkîyê eşkere bûn û ew kiribûne nava xemgînîyê. Enqere kolsûnxaneya Brîtanîyayê li Helebê û çend serekên kurdan yên Îraqa Bakur (di nav wan da Seyid Tahayê navdar) di nav wê yekê da gunehkar dikir, ko ew alîkarîya pankurdîstan (endamên ”Xoybûnê“ wisa bi nav dikirin) dikin yên ko xudêgiravî li Rewandûzê (ango, li ser axa Îraqê) kongrêya xwe derbaz kirin.
Ev malûmatî ne ji sedî sed rast bûn. Gorî malûmatîyên cesûsîya Brîtanîyayê, pankurdîst bi rastî jî bi çend serekên kurdan yên Tirkîyê ra (Haco, Naîf û yên din) pêwendî danîbûn, hewil dabûn serekên xwe bişînine Tirkîyê, amadekarîya serhildanê li Samsûnê bibînin û h.w.d. Lê li Îraqê bi xwe da serketinên wan ne pir bûn, lê hinek serokan (ji bo nimûne, Xurşîd efendî) dixwestin xwe nêzîkî ermenîyan bikirana. Lê Seyid Taha pankurdîst bi nav dikirin wek “mihacirên bê qedir û qîmet“ û got, ko ew naxweze bi ”Xoybûnê“ ra bide û bistîne; ew terefdarê bi aştî çareserkirina pirsgirêka kurdan bû, ango ji berê va pakkirina rewşa kurdan di hêla perwerdeyê, tundurustîyê û h.w.d. da, bi gotineke din, tam bi daxwazên desthilatên dagîrkar ra razî bû.
Lê eger em bêne ser helwêsta van desthilatan di hindava ”Xoybûnê“ da, em dikarin bêjin, ko ew ne pir zelal bû. Hilbet, pêwendîyên serokatîya Brîtanîyayê li Îraqê bi nasyonalîstên kurdan ra hebûn, ew jî bona wê bûn, ko kar û emelên wan kontrol bike. Lê piştî çareserkirina pirsgirêka Mûsilê London xwest pêwendîyên xwe bi Enqerê ra xweş bike û ne dixwest pirsa kurdan ji xwe ra bike bar. Brîtanîya Mezin dij bû, ko tevgera kurdan ya miletîyê mehkem bibe û bê firekirin, ji ber ko ew ji bo berjewendîyên wê li Rohilata Nêzîk zirar bû, berî gişkî jî li Îraqê û Îranê. Ewê çavên xwe ber kar û barên pankurdîstan digirt û carna jî helan dida wan bona paşê wana dijî Tirkîyê û Sûrîyê wek alet bi kar bîne. Ev helwêsta du alî ji bo desthilata Brîtanîyayê ya li Îraqê gelek dijwarî anî. Çi jî hebe, wana bi guhdarî bala xwe dida ser kar û barên ”Xoybûnê“ û eva yeka di belgeyan da xuya dibe.
Bi kurtî, li Îraqê pêşî li karê terefdarên ”Xoybûnê“ digirtin. Serokatîya Îraqê wek bersîva gazinên hukumeta Tirkîyê girêdayî dayîna vîzayan bona karmendên aktîv yên komîtêya Îraqê, lîsteya wan “nasyonalîstên ermenîyan-kurdan“ amade kir, ko vîza nedane wan, di nav wan da neh endamên binemala Bedirxan, Îhsan Nûrî paşa û yên din bûn (bi tevayî 56 kurd û ermenî). Hatibû qedexekirin, ko kitêboka ”Xoybûnê“ ya bi sernavê “Qira kurdan li Tirkîyê“ bînine Îraqê û hukumeta Îraqê derheqa vê yekê da Tirkîye agahdar kir. Li ser axa Îraqê kontroleke berk hebû li ser çûyîn-hatina karmendên komîtêyê û li ser çavkanîyên fînansekirina wê. Bi bawerîya cesûsîya Brîtanîyayê, mêlgirtina pankurdîstan xapxapok e û ew bal her serokekî cuda ye, ew jî bi wê yekê va girêdayî ye, ka ewana ji kê û ji kîderê pereyan distînin. Piranîya alîkarîyê ji daşnakan dihat û wana jî ji “lêgîmîtîstên“ tirkan û bêlogvardêysên rûsan distendin. Ew yek ji bo îngilîsan dibû bingeh behsa “tevgera kurdan-ermenîyan ya nasyonalîstîyê“ bikin. Li Îraqê karmendê ”Xoybûnê“ yê sereke Şukrî Mehmed bû. Navçeyên zêde aktîv yên rohilata Sûrîyê bûn, ko mihacirên kurd û ermenî li wir berev bûbûn, yek jî navçeya Ararat-Bazîd-Makû bû. Li Kurdistana Farizistanê “Xoybûn“ di rûyê pêwendîyên bi ermenîyan ra tu alîkarîyeke berbiçav ne distend.
Meriv nikare zêde bawerî li van hemû malûmatîyan bîne, lê tu şik tune, ko li paytextên welatên Roavayê bi guhdarî bala xwe didane ser kar û emelên ”Xoybûnê“ û jê ne gelekî razî bûn. Desthilata Fransîyayê li Sûrîyê hewil dida komîtêya ”Xoybûnê“ ya li Helebê ji hev bela bike. Forin Ofis hewarze rakir girêdayî “kar û barên kurdan yên dijî kemalîstan“ li Îraqê û înformasyona zêde xwest. Li Roavayê bi balkêşî dîna xwe didane pêwendîyên kurdan-ermenîyan û ser wê bawerîyê bûn, ko ew bi dijwarîyên nebînayî va dagirtî ne. G. Dobbs Forin Ofisê aş kir û got, ko di navbera Papazyan (serekê daşnakan) û kurdên Îraqa Bakur da tu hevfemkirin tune û pêwendîyên di navbera wan da her tenê ji bo berjewendîyên aborî ne. “Xoybûn“ hewcê pereyên wisan e, ko ermenîyên dewlemend didane daşnakan.
Konsûlê Brîtanîyayê li Detroitê C. Kamêron derheqa kar û barên ”Xoybûnê“ li welatên dereke malûmatîyên balkêş anîn, ko ewî ji înformatorên xwe – serhingê navdar T. E. Lawrence û çend zabitên ji barêgeha Allenbi sitendibû. Bi gotina wî, yek ji serekên ”Xoybûnê“ Sureya Bedirxan heft mehan li Dewletên Amêrîkayê yên Yekbûyî ma û li wir ji bo kurdan pere berev kir û bi nûnerê Komîtêya alîkarîya ji bo Ermenîstanê Grîgorî Vardanyan ra peyivî, wisa xuya ye, derheqa hatina xebatkarên rêçgerîya dewletê ji Rewanê. Sureya Bedirxan ser riya xwe ya ber bi Amêrîkayê li Romayê ji alîyê Mussolini da hate qebûlkirin û ewî sozê alîkarîyê da wî. Li New-Yorkê nûnerê Sovyet Kameron û Sureya anî cem hev. Paşê di nêta Sureya da hebû seredana Îngilîs û Yûnanistanê bike. Kurdên Amêrîkayê li hev kirin, ko ji bo ”Xoybûnê“ di nava heftêyekê da mîlyonek dolar berev bikin (!). Sureya jî soz da, ko wê 150 hezar kurdan rake serhildanê. Balkêş e, ko desthilata Brîtanîyayê li Îraqê biryar kir vîzayê nedine Sureya û Vardanyan bona ew bêne Îngilîs.
Bi vî awahî, sazkirina ”Xoybûnê“ û gavên wê yên pêşin bala hukumetên wan dewletên Roavayê kişand, ko berjewendîyên wan di pirsa kurdan da hebû. Bi wê ra tevayî ne Îngilîs, ne Fransîya, ne jî dewletên din (Yekîtîya Sovyet jî di nav da) hewil nedan alîkarîya berbiçav bidine komîtêyê û bi çavê hêzeke rêzêrvîyê li wê dinihêrîn, ko di hinek şertan da dikaribû kêrî wan bihata. Bi gotineke din, helwêsta Awropayê di hindava ”Xoybûnê“ da, herwiha di hindava tevaya tevgera kurdan ya miletîyê da, her tenê bi berjewendîyan va girêdayî bû.
Dema heta sala 1930î, gava dest bi serhildana Araratê bû, meriv dikare bi nav bike wek dema amadekarîyê di nav kar û barên ”Xoybûnê“ ya demkurt da. Komîtê bi xurtî tevî amadekirin û organîzekirina tevgerê bû û di wî karî da herdem bi ”Daşnaksûtyûnê“ ra di nava pêwendîyan da bû. Lê daşnakan hela di sala 1925an da xwestin di şerê kurdan yê çekdarî da piştgirîya wan bikin, bi xwe jî şer bikin. Li kongrêya 11an ya ”Daşnaksûtyûnê“, ko di nîsana sala 1929an da derbaz bû, hate gotinê: “Kongrêya me serhildana kurdan ya dijî tirkan silav dike. Kongrê ser wê bawerîyê ye, ko ew serhildan pir giring e bona çareserkirina pirsa ermenîyan û kurdan û bangî tevaya ermenîyan dike piştgirîya wî şerê mêrxasîyê bikin“. Daşnakan heta îdêya hevgirtina xwînî jî pêşnîyar kir û bang kir, ko fêdêrasyona “miletên arî“ ya dijî tirkan saz bikin ji farizan, ermenîyan, kurdan û gelên hindawropî yên din. Hate plankirinê di meha îlona sala 1929an da li Libnanê konfêranseke tevayî ya ”Xoybûnê“ û ”Daşnaksûtyûnê“ derbaz bikin û li wir gerekê sîyaseta paşdemê ya “tevgera kurdan-ermenîyan“ kivş bikin. Lê tu malûmatî derheqa wê yekê da tunene, ka ew konfêrans pêk hat an na, me salixên wisa peyda ne kir.
Ji alîyê ermenîyan da piştgirîkirina pankurdîstan paşê jî berdewam bû. Komîtêya Navbendî ya daşnakên Misirê di sibata sala 1931ê da bangawazîyek bela kir, ko tê da dihate gotin: “Kurd cînarên me ne, em li ser axekê dijîn û ew bi xwînî merivên me ne...“. Lê ew alîkarî bi şert bû, her tenê di nav Tirkîyê da bû û bi bawerîya daşnakan tevgera kurdan ya ji bo serxwebûnê gerekê di sînorên wê da bihata kirinê; daşnak ser wê fikirê bûn, ko kurd li Îranê, Îraqê û Sûrîyê gerekê her tenê behsa serkarîkirina herêmî bikin.
Bi vî awahî, ji alîyê ”Daşnaksûtyûnê“ da hevkarîya bi ”Xoybûnê“ ra bi şert bû û di hêla sîyasî da ya kar jê sitendinê bû. Eva yeka, hilbet, ji bo nasyonalîstên kurdan bêlî bû û alî bihêzbûna yekîtîya kurdan-ermenîyan ne dikir. Xên ji wê, di nav daşnakan da jî di pirsa kurdan da hemfikirî tunebû. Daşnakên çep bawerî bi pankurdîstan ne dianîn. Ji bo nimûne, organa daşnakên çep rojnameya “Arac“ di hejmara xwe ya 5ê sibatê sala 1931ê da nivîsîye: “Koma me gerekê şerekî sext bike dijî sîyaseta şerletanîyê ya serekên daşnakan. Em gerekê bi tu awahî alî tevgera kurdan ya bi destê xelkê teşkîlkirî nekin. Ji çavkanîyên cuda-cuda derdikeve holê, ko tevgera kurdan ya dawî ji alîyê îngilîsan da hatîye organîzekirin“.
Lema jî hevkarîya bi daşnakan ra alîkarîyeke mezin ne da serhildana Araratê, xwesma di hêla aborî û leşkerî da; alîkarî her tenê bi cûrê propagandayê û helandayîna moralîyê bû, ko roleke duyemîn dilîstin. Wek herdem, qedera serhildanê di destê serekeşîran da bû. “Xoybûn“ hewil da rola sereke di serhildanê da bilîze, lê li Kurdistanê bi xwe da bingeha wê ne gelek xurt bû. Komîtêya Erzurumê, ko namzadê wê rolê bû, desthilatê di îlona sala 1929an da zora wê bir, ew bê taqet kir, lê endamên wê hatine girtin û sirgûnkirinê. Şêwr-temî û agîtasyon ji der va dihatin, bi riya êmîsarên ”Xoybûnê“, ko zêde ji Sûrîyê û Libnanê dişandin. Yek ji wana serekeşîrê kurdan yê bi nav û deng, serekê konfêdêrasyona Heyderan Kor Huseyn paşa bû, ko ji Sûrîyê ew şandibûne Kurdistana Îraqê bal Şêx Ahmed Barzanî, lê ji wir jî şandibûne Pîranê bal Nuh beg, ko yek ji navbenda tevgera kurdan bû li Tirkîyê. Paşê ew çû Farizistanê, lê di rê da, li der-dorê Sasûnê kes nizane çawa hate kuştin. Gorî vêrsyonekê, merivên Nuh beg ji heq-hesabên wî hatine der, lê ew jî bi fermana Ahmed Barzanî hatine kuştin, lê bi vêrsyoneke din, ew bi helandayîna tirkan hate kuştin; Zûtirekê Nuh beg bi xwe jî hate kuştin, ko gelek tişt zanibû derheqa rastîya wê bûyerê da.
Serekên ”Xoybûnê“ bi her awahî hewil didan rola xwe ya serkarîkirinê di karê organîzekirin û rêvebirina serhildana kurdan da bidine xuyakirin, tesîra xwe li ser serhildanê bidine kivşê, xwesma di çavê Roavayê da. Yek ji wana – Sureya Bedirxan di nameya xwe ya ser navê komîsarê sereke yê Brîtanîya Mezin li Îraqê – Kleyton dinivîsî, ko cesûsên ”Xoybûnê“ di nav her eşîretekê da hene û ewana ruhê berxwedana kurdan di nav kurdên Tirkîyê da bela dikin, li her herêmeke Tirkîyê xebata agîtasyonê ya germ û gurr derbaz dikin, xwesma di nav ronakbîrên kurdan yên bi destî zorê mihacirkirî û serekên kurdan da. Bi gotina wî, hewildanên desthilata tirkan, ko ”Xoybûnê“ ji hev bixe, bi ser ne ketin û ew serokên kurdan, ko ji sirgûnîyê vedigerin, xwe li ”Xoybûnê“ digirin. Kongrêya ”Xoybûnê“ biryar kir organa herdemî – Komîtêya Navbendî saz bikin (tê wê maneyê, ko berê tunebû!). Li bajarên kurdan yên mezin û di nav eşîretên pirjimar da navbendên pankurdîstan hatine sazkirinê. Bi gotina Sureyayê, di fikira ”Xoybûnê“ da tunebû serhildana hemtomerî bike, lê her tenê navbendên berxwedana çekdarî li Araratê, Sasûnê û Dêrsimê saz dikir.
Wisa xuya ye, ko serekê ”Xoybûnê“ serketinên xwe zêde dikir. Lê di rastîyê da nasyonalîstên kurd li Kurdistanê xwedî-xudantî ne dikirin, em îdî derheqa herêmên cînar da nabêjin, ko hewil didan wana jî bikine nava piştgirên ”Xoybûnê“ bona ji Roavayê alîkarîyê bistînin. Lê di hêla planên pir mezin û yên dûrî aqilan da kes nedigihîşte wan. Çapemenî û ajansên înformasyon gelek dinivîsandin derheqa hewildanên pankurdîstan da, ko ji Kurdistana Tirkîyê û Kurdistana Îranê, Ermenîstana Tirkîyê heta Behra Reş û çend beşên Pişkavkazê (Ermenîstan û Azirbêcana Sovyet) dewleta xwe saz bikin. Eger em nivîsên di çapemenîya tirkan û farizan da nedine ber çavan, ko gelek tişt zêde dikirin û gelek tiştên şaş dinivîsandin, dîsa jî meriv dikare bêje, ko planên ”Xoybûnê“ yên wisa bûn, ko wê bi ser neketana.
Kêm malûmatîyên pêbawer hene derheqa tevbûna ”Xoybûnê“ di nav serhildana Araratê da. Ji bo nimûne, rojnameya
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder