QEREKOSE- QEREKS- AGIRÎ

Qerekose an Qerekilîse an jî Qerekîs (bi tirkî: Ağrı) navê bajarekî bakurê Kurdistanê ye. Navenda navçeya Agiriyê ye.


TAX:

YÜZÜNCÜYIL ---- DİYARBEKİR(TAXA HEPSÊ)
ABİDE ----TOLHILDAN
ALPASLAN----SEÎDÊ KURDÎ
FATİH----GÛTÎ
CUMHURİYET----KANÎYA ŞOR
FIRAT----ŞAKO
HÜRRİYET----XANA ALMASTÊ
KAZIM KARABEKİR----TEYYARE
KURTULUŞ----CUMIKAN
LEYLEKPINAR----KANÎYA LEGLEGÊ
MEHMETAKİF ERSOY----PIRAKEŞTÎ
MURAT----MÛRAD
SITKİYE ----KIBO (GIBO)
YAVUZ----BOSTANO(ERDBOSTAN)

GAZİ---BİTLİS (BILİS)

Sirişta Agîrî zef sare û çikandin pir nîne.

Agirî(ararat) (qereks anjî qerekose tırkî bi navê berê karaköse , karakilis, şorbulak, ermenkî vadnazor

bajarê kurdistanê eyaleta serhedê ye bajarê kurdaye û kurd maye her tim...


Bajar di nav paralelên 39° - 05' û 40°- 07' bakûr û merîdyenên 42°-20' û 44°- 30' rojhilat de ye. Bajar li bakûr bi Qersê, li rojava bi Erziromê, li bakûrê rojava bi Bîtlîs û Wan û li rojhilat jî bi hudûtê bajarê Mako ve tê girêdan. Taybetiyên erda bajêr:

Pîvana erdê bajar 11066 km2 ye. Şiklê erda bajêr % 46 wê ji çayir û merayan,% 3 ji golan, % 25 deşt û zozanan û %25 wê jî ji çiya û zinaran pêk tê. Li heremê genim, ceh, kixsên şekir û keten tên çandin. Îklîm (Av û hewa):

Li heremê îklîmek reşayî hukum dike. Bajarek herî sar ji yên Kurdistanê ye. Salê şeş mehan berf li erdê ye. Dawiya meha nîsanê berf destpêdike dihele. Havînan jî herêm hênik derbas dibe. Nifus (1997) û navçeyên bajar:




Merkez 106695Giyadîn (Diyadîn); Nifûs 37410 , pivana erdê 1274 km² ye. Li rojhilatê bajar e.Bazîd (Dogubeyazid) ; Nifûs 91994, pivana erdê 2383 km² ye. Navçe 93 km li rojhilatê Agirî yê ye. Tirba Ahmedê Xanî li vir e.Zêdkan (Èleşkîrt) ; Nifûs 39061, pivana erdê 1559 km² ye. 34 km li rojava yê bajar e.Xamûr (Hamur); Nifûs 20738, pîvana erdê 898 km² ye. 15 km li başûrê bajar e.Patnos; Nifûs 119958, pivana erdê 1421 km² ye. 82 km li başûrê bajar e.Avkevir(Taşliçay) Nifûs 19606, pîvana erdê 798 km ² ye. Navçe 32 km dûr ji agirî li ser rêya Erzirom - îranê yeTûtax(Tutak) Nifûs 30594, pîvana erdê 1562 km² ye. 43 km ji Agirî dûr e.Tevayî ya nifûsa herêmê (tevli gundan) 466059 e.


Deşt û Zozan

Deşta "Zêdkan û Karakose" yên herî mezin in li herêmê (341m2), Deştek din jî "Deşta Patnos û Giyadînê" ye. Bilindbûna zozanên herêmê digîhîjên heta 2000 m yî. Li wan zozanan "kanî" yên ku ava wan cemîdî û çayirên şîn jî hene.


Dîn (ol) û civak

Nifûsa bajar tevayî muslumanin, hejmara xiristiyanan pir kêm in. Piraniya nifûsê ji kurdan pêk tê, azerî jî wek ciwaka duyemîn li herêmê hene. Çiya:


Çiyayê herî bilind ê Kurdistanê li Agirî yê ye. Çiyayê Hama (3243m), Çiyayê Kose (3430m), Tendûrek (3542m), Agiriya biçûk (3925m), Agiriya Mezin (5137m). Çiyayê Agiriya mezin, çiyayê herî bilind yê Kurdistanê ye. Çem û gol:

Çemê herî mezin ê herêmê, çemê Mûradê ye. Wekî din çemê biçûk jî li heremê peyde dibin. Hinek ji wan ev in; Şêriyan, Zêdkan, Gelûtan. Li herêmê du golên biçuk jî hene. Balik û Saz Ciyên turîstîk û germavên herêmê:

Ji welatên cuda cuda her sal pir turîst tên herêmê ji bo ku hilkişin ser Çiyayê Agirî. Qesra Îsak Paşa jî ciyek e ku ji alî turîstan ve tê ziyaret kirin. Tirba Ahmedê Xanî jî li navça Bazîdê ye û ji alî kurdan ve tê ziyaret kirin. Germavên Giyadîn û Dambat jî ciyên vehêsanê ne. Serwetên bin erdê:

Li Giyadîn kukurt, li Bazîdê kewêrê ponz, li Tûtaxê xwê, li Avkevirê ava maden û li Zêdkanê jî lînyît ji bin erdê derdikeve. Babetên heywanan:

Li Agirî nifûsek pir bilind bi xwedîkirina heywanan mijûl dibin. Ji bilî heywanên kedî li heremê li çayir û golan ordekên kovî, qaz, kew û li alî çiya jî gur û rûvî peyde dibin. Xwarênên herêmê:

Xwarêna herî meşhûr "qavûrma ser sêlê" ye. Kifta "Abdigor" ji yek ji xwarinên mehelî ne ku li herêmê tên xwarin. Kincên herêmê:

Zilam kefî (pûşî) didin serê xwe. îşlig û êleg (oyma) li xwe dikin, di binî de jî şalwar (qadi) li xwe dikin. Li ser şalwar kefiyek li pişta xwe girê didin. Pêlavek ku li heremê ji re dibêjin, "yemenî" û gorên bi desta çêkirî ku heta çongê dirêjin li nigê xwe dikin. Jinên Agirî fîstanek ku ji re dibêjin "entarî" li xwe dikin. Carna jî çarşefa reş li xwe dikin. Di nigan de gorên ji hirî çêkirî hene. Nav û kronolojiya bajêr:

Bajar navê xwe ji Çiyayê Agirî digre. Navê bajar yê herî kevn bi farisî "Kuhî Nur" yanî çiyayê Nûr bû. Ararat jî navek wî yê herî kevn e. Bi zimanê Ermenî " Masîs" , bi zimanê erebî jî jê re "Cebel el Haris (Agirî ya mezin) û Cebel el Havayrîs(Agirî ya biçûk) dihat gotin. Nav ji alî tirkan ve wek "Ağri" hatiye guhertin.Navê bajêr bi Kurdî Agîriye.


Berî Îsa (Zayîn)1340- 1200 Dema hûriyan1200- 600 Medeniyeta Ûrartûyan331 Dema Mekodoniyan Piştî Îsa(Zayîn)339 Dema Bîzansiyan 750 Dema Ebasiyan1102 Dema Selçûkiyan1514 Dema Osmaniyan