Ahmedê Xanî

Ahmedé Xani
Fîlîzof Ehmedê Xanî di dîroka Kurd û Kurdistanê da bi nav û deng e; cîyê wî cuda ye û pir girîng e. Peywist e ku em jîyana wî hîn bibin. Lewra di derbarê pêşveçûna çand, huner, wêje û zimanê Kurdî da ev hînbûn pir girîng e.


Şêx Ehmedê Xanî di sala 1651'an de li bajarê Colemergê (Hekari) di gundê Xanî da ji dayik bûye. Navê bavê wî Îlyas e. Û gorî hin rîwayetan, ji eşîra Xanîyan e. Navê "Xanî" him navê dêya Şêx Ehmedê Xanî ye, him jî navê gund û eşîra wî ye. Divê derbarê da ne kifşe ku navê "xanî" ji ku hatîye.
Li gora rîvayetan Şêx Ehmedê Xanî gellek berhem bi Kurdî nivîsandîye. Lêbelê tenê sê heb berhemên wî giştîye destê me. Navên berhemên wî ev in: "Mem û Zîn, Nûbihara Biçûkan, Eqida Îmanê." Di alîyên din da berhemên Şêx Ehmedê Xanî bi navê "Şêrên Filozofî, Yusuf û Zelîxa û pirtûkên ku di derbarên zanyarîyê da nivisandîye pirtûka wî ya astronomî û erdnîgarîyê winda ye.
Şêx Ehmedê Xanî di 14 salî da dest bi nivisînê kirîye. Xanî di 14 salî da berhema xwe ya "Mem û Zînê" nivisandîye û di navbera 30 salî da vî berhemê qedandîye. Xanî wexta ku "Mem û Zînê" tam amade kirîye umrê wî 44 bûye. Tê zanîn ku her mirov di warê wêjeyî û çandî da di bin bandorên kesatîyên mezin da mane û ji vir şûnda jî bêguman wê bê mayîn. Şêx Ehmedê Xanî di bin bandora "Elî Herîrî, Feqêyê Teyran û Meleyê Cizîrî" da maye. Çawa ku Şêx Ehmedê Xanî di bin bandora kesayetên mezin da maye, ewqas jî bandora wî li ser kesayetên mezin û Alimên mezin çêbûye. Wek mînak "Müceddîdê sedsala bistan" Bedîuzzeman Saîdê Kurdî di bin bandora Şêx Ehmedê Xanî da maye. Bedîuzzeman rojek çûye li ser goristana Ehmedê Xanî û li wê derê wûsa gotîye: Şêx Ehmedê Xanî mamostê min ê manevî ye.
Jîyana Şêx Ehmedê Xanî di nav perwerdehîyê da derbas bûye. Wî li her derên Kurdistanê da, li medreseyan xwendîye. Di alîyên din da Şêx Ehmedê Xanî ji bona perwerdehîya zarokên Kurdan medrese vekirîye û li wir ders daye zarokan. Di medresa Şêx Ehmedê Xanî da ne tenê dersên Olî , dersên zanyarî jî dihatin xwendin. Şêx Ehmedê Xanî di medresa xwe da dersên "Felsefe, dîrok, wêje, erdnîgarî û astronomî dida. Helbestvanên bi nav û deng Îsmaîlê Bazidî (1654-1709) li medresa Şêx Ehmedê Xanî li ber Xanî xwendiye. Şêx Ehmedê Xanî kesayetek bi piralî bû. Û bi piralî li ser mijarên civakî û ramyarî sekinîye.
Ew her dem li ser mijara pirsgirêka perçebûna civak û erdnîgara Kurd sekinîye. Û di berhema xwe da çareserîyêk wusa nîşanê me dide:


"Ger dê hebûya me îttîfaqek
Vêkra bikira me înqîyadek
Tekmîlê dikir me dîn û dewlet
Teshîlê dikir me îlm û hîkmet"


Wexta ku li ser vê çarînê em bisekinin, em dikarin di derbarê wateya wî da vana bibêjin: Eger ku pevçûn di navbera me da tuneba, îttîfaq nava me da hebana, wê me olî û dewletî îkmal bikirana.
Jîyana Şêx Ehmedê Xanî di nava têkoşînek dijwar da derbas bû. Ji bona azadî û xelasîya gelê Kurdistanê pir xebitî, pir westiya. Xanî sal 1707 da li bajarê Agirî, navçeya Doxûbeyazıt da wefat kir. Goristana wî ji bo gelê Kurd zîyaret e. Gelê Kurd her dem diçin ser goristana wî, jê ra fatîha dixwînin. "Ruhê wî şad be. Cîye wî bihuşt be."


Ahmed-i Hani
(Han, Hakkari 1651-Doğubeyazıt, Ağrı ?)

Ahmed-i Hani Kürt Edebiyatı'na çok değerli hizmetler yapmış, bir çok güzel şiir ve eser armağan etmiştir. Eserlerinin şaheseri MEM U ZİN'dir. Ozan bu kitabı 1695 yılında tamamlamıştır. Hangi tarihte bu eseri yazmaya başladığı konusunda hiçbir belge yoktur.1690 yılında başladığı söylenmektedir.
NUBARA BIÇUKAN (Küçüklerin Turfandası) da değerli bir eseridir. Bu kitap Arapça-Kürtçe sözlüktür, o da Mem u Zin gibi manzumdur. Her bölümünün başında da okuma, çalışma, doğruluk ve bunlara benzer sosyal konular hakkında bir öğüt yazmıştır. Bu eserin yazılış tarihi 1684'tür.
Bunlardan başka EQİDA İMANE (İnanç Yolu) adlı küçük ve manzum bir eser yazmıştır. Bu eser NUBARA BIÇUKAN'la birlikte İstanbul'da birkaç defa basılmıştır.
Hani, çağından çok ileri görüşlüydü; MEM U ZİN'de de ifade ettiği gibi haksızlığa, zulme, gericiliğe, feodal düzene karşı cephe almış, bu yolda hayli mücadele etmiştir. Her zaman halktan yana olmuştur. Örneğin, NUBARA BIÇUKAN'ın önsözünde şöyle denmiştir:

"Ben bunu revaçtakiler için değil,
Kürt çocukları için yazdım."

Bundan da anlaşılıyor ki revaçtakiler ve makam sahipleri için, mutlu azınlık için çalışmamış; halk çoğunluğu için, halk çocukları için çalışmıştır.
Hani o çağın aristokratik modasına uymamış ve diğer bilginler gibi eserlerini Arapça ve Farsça yazmamıştır. Eserlerinin hepsini kendi ana diliyle, Kürtçe olarak yazmış ve Kürt Edebiyatı'nın öncülerinden biri olmuştur.
Ana dili Kürtçe'den başka Türkçe'yi, Arapça'yı ve Farsça'yı da iyi bilirdi.
Ne yazık ki hayatı hakkında elimizde, belgelere dayanan bir bilgi yoktur. Fakat eserleri adını ölmez insanların safına katmış ve onu ebedileştirmiştir.


MEM U ZİN dünyanın ölmez edebi eserleri arasında ön safta yer almıştır. Bu dev eser konusuyla Shakespeare'in Romeo ve Juliyet'inin, Fuzuli'nin Leyla ile Mecnun'unun bir dengidir.
Mem u Zin'in hikayesi "Memé Alan" adıyla Kürt halkı arasında hayli yaygın ve eskidir. Bu hikaye milattan önceden bu yana halk arasında söylenen ve mitolojik nitelik kazanan bir destandır.
Büyük ozan bu destandan ilham alarak o hikayeyi kendi çağının yaşantısına göre somut bir kalıba dökmüş, çağdaş bir uslupla yazmıştır. Bu suretle hem destanı kaybolmaktan kurtarmış, hem de Kürt Edebiyat'ına ölmez bir eser armağan etmiştir.
Hani bu eserde Memo ve Zin'in aşkı etrafında çağının yaşantısını, o zamanın sosyal, kültürel ve idari durumunu da güçlü bir maharetle tasvir etmiştir. İyiliği, doğruluğu, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Memo ve Zin'in şahsında toplayarak; kötülüğü, dalkavukluğu, fitneciliği ve ikiyüzlülüğü de Bekir'de somutlaştırarak gözler önüne sermiştir.
Aşağıda Mem u Zin'in bitiş kısmından kısa alıntılar yer almaktadır:

LVIII
Hikayenin Sonu

.........
Ey dost! Candan iyi adamların dostu ol,
Ya da iyice iyi adamların düşmanı ol.
Onlar iyidirler ve iyiliği bilirler,
Onlar iyilikten başka birşey bilmezler.
Sen onlara ne kadar cefa göstersen,
Onlar candan vefa gösterecekler.
Sakın kötü adamların dostu olma,
Köpeklerin ne dostu ol, ne de düşmanı.
Onların dostu olsan, seni kirletirler,
Düşmanları olsan seni yaralarlar.

..........


LV

Bu Rüya mıdır, Hayal midir?
(Bu bölümde insan hayatı tasvir ediliyor.)
Saki! Gel söyle bana ne renktir bu,
Bu alem hayal midir, yoksa rüya mıdır?
Onun asılsız olduğunu yorumlama,
Onun hayal olduğunu tasvir etme.
Başlangıcı gerçi hayat rengindedir,
Ama hayatın sonu da ölümdür.
Yani var olmayan bir varlıktır bu,
Güzel yaratılışlıdır, ne yazık ki
ölümlüdür bu,
Felekler, unsurlar ve onlardan doğan
tabiatlar *,
Bu tabiatlardan meydana gelenler ve
felekler,
Hep birlikte güzel bir şekilde ortaklık
yaparlar,
Hep birlikte çabucak birbirlerinden
ayrılırlar.
Ölümsüzlük cevherinin ipuçlarıdır,
Yok olma hastalığının sermayeleridir,
Bir kısmı ağırdır, bir kısmı hafif,
Bir kısmı gizlidir, bir kısmı latif.
Gerçi bizim soylarımız ve köklerimizdir,
Dördü de bizim için yol göstericidir.
Ateş sönerse, hava yok olur,
Su kurursa eğer, toprak toz olur
Değirmen gibidir felekler,
Çarklıdırlar, devamlı dönerler.
O değirmen daneleri insanlardır,
Yer altında saklı olan, yumuşak un
gibidirler.
O daneler sırayla ve peş peşe,
Devamlı dökülürler çuvalın ağzından.
Dökülen her dane parçalanır,
Bölünür ve öğütülür.
Yeniden tekrar yoğururlar onu,
Ateşe müstahak olan o kalp kalıbı.
O kadar macera çektiği halde,
Yine pislik mertebesine razıdırlar...